دشت ساوه نیز مانند بسیاری از دشت‌های کشور، با روند نگران‌کننده افت سطح آب زیرزمینی و نشانه‌های آشکار فرونشست مواجه است؛ روندی که اگر کنترل نشود، آینده شهر و اقتصاد  را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

فرونشست زمین ظرفیت ذخیره آبخوان را کاهش داده و باعث ترک‌خوردگی زمین، آسیب به سازه‌ها و تغییر شکل بستر خاک می‌شود.

به گفته عبدالحسین محمدی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مرکزی، شهرستان‌های ساوه و زرندیه بحرانی‌ترین نقاط استان در حوزه فرونشست هستند. زرندیه با ۲۷۰ هزار هکتار و ساوه با ۹۰ هزار هکتار اراضی بیابانی، بیشترین مساحت کانون‌های بحرانی را دارند و در این مناطق، فرونشست در برخی نقاط به ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و در جاهایی تا یک متر رسیده است.

بیشتر بخوانید:

فرونشست در برخی نقاط ساوه و زرندیه به یک متر رسیده/برای آبخیزداری، فردا دیر است

در همین رابطه امیر ملکی‌بیگدلی کارشناس ارشد منابع آب در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح سیمای هیدرولوژیک و محیطی دشت ساوه به عنوان یکی از نقاطی که با پدیده فرونشست مواجه شده است، پرداخت و افزود: دشت ساوه دارای ویژگی‌هایی است که آن را در برابر فرونشست بسیار آسیب‌پذیر می‌کند که شامل اقلیم خشک و نیمه‌خشک، بارندگی کم و تبخیر بسیار بالا، وابستگی شدید کشاورزی و صنعت به منابع آب زیرزمینی، وجود رس‌ها و مارن‌های تراکم‌پذیر و توسعه شهری و صنعتی گسترده در سال‌های اخیر است و این ویژگی‌ها باعث شده است که برداشت از آبخوان ساوه همواره بیشتر از میزان تغذیه طبیعی آن باشد.

نزدیک شدن دشت ساوه به مرحله فروپاشی آبخوان

وی در خصوص وضعیت بیلان آب زیرزمینی گفت: بررسی‌های سالانه نشان می‌دهد که برداشت چاه‌های کشاورزی، صنعتی و شرب فراتر از توان آبخوان است، بیلان سالانه آب زیرزمینی منفی و رو به تشدید بوده و در برخی نقاط، افت سطح ایستابی به ده‌ها متر رسیده است. همچنین اثرات اولیه نشست، در قالب ترک‌های سطحی، آسیب به جاده‌ها و سازه‌ها، در حال نمایان‌شدن است و این روند نشان‌دهنده نزدیک شدن دشت به مرحله فروپاشی آبخوان است.

کارشناس ارشد منابع آب در ادامه به عوامل اصلی تشدیدکننده بحران در ساوه اشاره کرد و تبدیل اراضی دیم به باغات آبی را نخستین عامل دانست و گفت: در دو دهه اخیر، همگام با دیگر مناطق کشور، ساوه نیز شاهد گسترش قابل‌توجه باغات بوده است. نزدیکی این شهر به پایتخت جذابیت احداث باغ ویلاها را در این محدوده دو چندان کرده و این تغییر کاربری مصرف آب را به طور چشمگیری افزایش داده، که این امر با فشار مضاعف بر آبخوان‌ها بیلان منفی منابع آب زیرزمینی را تشدید کرده است.

وی با بیان اینکه توسعه باغات بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های هیدرولوژیک منطقه، یکی از مهم‌ترین ریشه‌های فرونشست محسوب می‌شود، توسعه گسترده شهر صنعتی ساوه را عامل دوم بیان کرد و افزود: وجود یکی از بزرگ‌ترین شهرک‌های صنعتی کشور در ساوه باعث شده است که مصرف آب صنعتی بالا باشد، برداشت از چاه‌های عمیق افزایش یابد و شبکه شهری نیز فشار بیشتری را تحمل کند و ترکیب مصرف کشاورزی و صنعتی، دشت ساوه را از نظر مصرف آب در مرحله فوق‌ ظرفیت قرار داده است.

ملکی‌بیگدلی توسعه شهری و نیاز آبی ساخت‌وسازها را عامل سوم دانست و گفت: ساخت‌وسازهای جدید در مناطق مسکونی و احداث باغ ویلاها در ساوه در نهایت نیازمند تأمین آب هستند که بخش زیادی از آن از آبخوان تأمین می‌شود. توسعه شهری در مناطق پرخطر فرونشست می‌تواند خسارت‌های سنگینی ایجاد کند.

تمرکز خطر فرونشست درجنوب و جنوب‌شرق ساوه

وی در ادامه گفت: بررسی شرایط زمین‌شناسی، مصالح خاک و توپوگرافی نشان می‌دهد که جنوب و جنوب‌شرق ساوه امروز کانون اصلی خطر فرونشست هستند. بر اساس نقشه فرونشست زمین در ایران که با استفاده از روش تداخل‌سنجی راداری (InSAR) و داده‌های ماهواره ای تهیه شده است، مناطق شرق و جنوب شرق شهرستان ساوه در معرض گسترش فرونشست قرار دارند.

او تصریح کرد: این نقشه توسط دکتر مهدی معتق(مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان) و دکتر محمود حق شناس(موسسه فتوگرامتری دانشگاه لایبنیتزهانوفر) و بر اساس تحلیل  داده‌های سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ با تفکیک مکانی ۱۰۰ متر تهیه شده و بر اساس این داده ها نرخ فرونشست در برخی نقاط به حدود ۲۰ سانتی متر در سال می‌رسد.

این کارشناس ارشد منابع آب تاکید کرد: دلایل این تفاوت مکانی عبارتند از انباشت رس‌ها و لایه‌های ریزدانه با تراکم‌پذیری بالا، شیب ملایم و بسته بودن پهنه‌ها، برداشت بیشتر از چاه‌های کشاورزی، تغذیه محدود آبخوان و افت شدیدتر سطح ایستابی نسبت به سایر بخش‌های دشت که بر این اساس این مناطق مستعد نشست‌های شدیدتر و سریع‌تر هستند و باید در برنامه‌های مدیریت بحران، به‌عنوان پهنه‌های اولویت‌دار خطر مدنظر قرار گیرند.

خطر فرونشست در کمین سایر بخش‌های دشت ساوه

وی با بیان اینکه البته این امر به معنای مصون‌بودن سایر بخش‌های دشت نیست، افزود: با توجه به کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، بالا بودن تبخیر، افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و توسعه صنعت و کشاورزی، کاملاً قابل پیش‌بینی است که در صورت تداوم روند کنونی، فرونشست از جنوب و جنوب‌شرق ساوه فراتر رفته و سایر بخش‌های دشت را نیز دربرگیرد، به بیان دیگرامروز شرق ساوه می‌نشیند، فردا نوبت سایر بخش‌ها خواهد بود. این هشدار باید مبنای تصمیم‌گیری فوری در مدیریت آبخوان قرار گیرد.

ملکی‌بیگدلی با بیان راهکارهای پیشنهادی، مدیریت برداشت آب زیرزمینی به عنوان اقدام مدیریتی را نخستین اقدام دانست و گفت: جلوگیری از برداشت‌های مازاد، نصب کنتورهای حجمی هوشمند، انسداد چاه‌های غیرمجاز و اصلاح الگوی کشت و کاهش باغات آب‌بر از جمله اقداماتی است که در این حوزه باید انجام داد.

وی تقویت آبخوان را در زمره اقدامات اجرایی برشمرد و گفت: اجرای طرح‌های آبخیزداری و پخش سیلاب، احداث سازه‌های تغذیه مصنوعی و هدایت رواناب‌های شهری به آبخوان، از جمله راهکارهای اجرایی است.

وی  بازنگری در توسعه شهری و صنعتی را از دیگر اقدامات مدیریتی برشمرد و افزود: اعمال محدودیت ساخت‌وساز در پهنه‌های پرخطر، تعیین سقف توسعه شهر صنعتی براساس ظرفیت آبخوان و لحاظ پهنه‌بندی خطر فرونشست در طرح‌های تفصیلی از راهکارهای دیگر است.

ملکی‌بیگدلی ایجاد سامانه پایش و هشدار را با پایش ماهواره‌ای (InSAR) نصب پیزومترهای جدید، تهیه نقشه‌های بروزشده پهنه‌بندی خطر و تأمین اعتبارات پایدار را از دیگر راهکارها عنوان کرد و گفت: اجرای هیچ‌یک از این برنامه‌ها بدون ردیف اعتباری مستقل برای مدیریت فرونشست امکان‌پذیر نیست.

به گزارش ایسنا، دشت ساوه با سرعت زیادی به سمت بحران جدی فرونشست حرکت می‌کند. تمرکز کنونی خطر در جنوب و جنوب‌شرق دشت نباید باعث غفلت از سایر مناطق شود، زیرا در صورت ادامه روند موجود، فرونشست به‌زودی همه پهنه‌های دشت را درگیر خواهد کرد. مدیریت امروز آبخوان ساوه، تعیین‌کننده امنیت زیستی و توسعه پایدار این دشت در دهه‌های آینده خواهد بود.

انتهای پیام