به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه آذربایجانشرقی، با این وجود اهميت منطقه ارسباران تنها به دليل ويژگي هاي خاص اکوتوریسم، اكولوژيكي و توان هاي زيست محيطي آن نبوده، بلكه ميراث تاريخي و فرهنگي اين منطقه نيز از زمان هاي گذشته مورد توجه دوستداران این منطقه بوده بطوری که هر ساله هزاران گردشگر را به این منطقه جذب می کند.

 *موقعیت ارسباران

ارسباران يا قره‌داغ يك ناحيه كوهستاني و جنگلي است كه در شمال استان آذربايجان شرقي و جنوب رودخانه ارس واقع شده‌است. ارسباران عنوان جدیدی است و درگذشته به آن ناحیه «قره‌داغ» یا «قراجه‌داغ» می‌گفتند. ساکنان دشت مغان و اطراف مشکین‌شهر هنوز هم این لفظ را بکار می‌برند. در بیشتر نقاط غربی و شمالی در اطراف دهات وایقان، وینق، آئینه‌لو، حسن‌آباد و دیزمار جنگل‌های کم‌نظیری وجود دارد که به جنگل ارسبارانی مشهور می‌باشد. ارسباران صرف نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع همواره مورد توجه دوستداران طبیعت و زیر ذربین طبیعت‌گردان و اکوتوریسم بوده است .

 ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه الی 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 5/46 تا 5/47 درجه طول شرقی در شمال غرب ورزقان قرار دارد. این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد و بارندگی برابر 275 میلی متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است.

این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان می باشد. کوههای صعب العبور و سربه فلک کشیده این منطقه، سالهای متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگلهای انبوه ارسباران در دل این کوه های صعب و العبور جنگل های زیبا و بکر ارسباران قرار دارد. این جنگل ها از انبوه ترین مناطق جنگلی محسوب می شود، به گونه ای که ورود به آنها برخلاف جنگلهای شمالی کشور به آسانی ممکن نیست.

منطقه ارسباران با طبيعت زيبا و چشم اندازهاي دلنشين و وجود اماكن و ابنيه تاريخي مختلف، توان بالقوه بالايي براي جذب گردشگر دارد. گياهان دارويي موجود در اين منطقه با ارزش قابل توجه، به عنوان يكي ديگر از محورهاي توسعه منطقه مي تواند از اهميت ويژه اي برخوردار باشد.حیات وحش متنوع و گونه‌های گیاهی این منطقه از گونه‌های کمیاب است. میوه جنگلی قره‌قات نیز در جنگله‌ای ارسباران به وفور یافت می‌شود.

وجود آثار تاريخي به ويژه قلعه هاي متعدد از زمان هاي گذشته در ارسباران نشان از دلاوري ها و پايمردي انسان هايي است كه در اين منطقه از ايران زمين زندگي كرده اند. يكي از قلعه هاي مزبور در روستاي ' تاتار' در بخش شمالي منطقه قرار دارد كه از صخره هاي سنگي ساخته شده است. همچنين در روستاي 'وينق' عمارت زيبايي وجود دارد كه از نظر تاريخي و معماري داراي اهميت زيادي بوده و به شخصي به نام ' طومانيانس' نسبت داده مي شود.

بناي زيباي ديگري نيز در روستاي « آينالو» وجود دارد كه از نظر تاريخي همدوره ساختمان وينق بوده و به گفته مردم محلي در زمان هاي نه چندان دور به عنوان انبار غله كاربرد داشته است.  

*جنگلهای ارسباران، قطب گردشگری آذربایجان شرقی

آذربايجان شرقي به عنوان يكي از قطب هاي گردشگري و توريستي كشور، داراي پتانسيل ها و قابليت هاي بسياري در حوزه صنعت گردشگري است. جنگل‌ها برای بشر، ارزش‌های دینی، فرهنگی، تاریخی ، اقتصادی، تفریحی و هنری دارند. هنوز هم معاش و بقای مردمان زیادی به جنگل‌ها وابسته است و در واقع، جنگل به مثابه‌ی منبعی اقتصادی و گردشگری به شمار می رود.

در استان آذربایجان شرقی و در منطقه ای به مرکزیت شهرستان اهر، یکی از نواحی رویشی سه گانه ایران به نام «اَرَسباران» وجود دارد. جنگل های این ناحیه با وجود برخی شباهت ها با جنگل های خزری، به دلیل تفاوت های آب و هوایی و گیاهی، ویژگی خاصی دارند و به همین دلیل در برنامه «انسان و زیست کره» یونسکو، این منطقه را در سال ۱۳۵۵ ذخیره گاه زیست کره معرفی شده است.

ارسباران منطقه وسيعي است كه داراي 900 هزار هكتار وسعت بوده و از دو بخش ارسباران شمالي و جنوبي تشكيل مي شود. جنگل هاي ارسباران توسط يونسكو (سازمان علمي فرهنگي ملل متحد) به عنوان منطقه اي حفاظتي و ذخيره گاه “بيوسفر” (ژنتيكي) در كره زمين مطرح شده است.

این جنگلها كه در ارتفاعات رشته كوه قره داغ در شرایط اكولوژیكی خاص بوجود آمده اند، سبب تشكیل جوامع متنوع حیاتی، تركیب گونه ای و فلور نسبتاً غنی شده است.

اين جنگل ها به دليل قرار گرفتن در محل تلاقي رشته کوه هاي البرز و زاگرس برخي ميزبان برخي گونه هاي زاگرسي نيز هستند. منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.

ارسباران که در گذشته ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حد فاصل جلفا تا مغان و بلندی های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه های منحصر به فرد جنگلی به مرزهای شهرستان های کلیبر و اهر محدود می شود. این منطقه حفاظت شده در شمال غربی آذربایجان شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، « ایلگنه چای » در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است. 

* اکوسیستم جنگل های ارسباران

اکوسیستم این جنگل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که مجموعه ای از عناصر هیرکانی و قفقازی و خصوصیات دیگر مناطق گیاهی کشور را در خود جای داده است. افزون بر تنوع عظیم گیاهی، عمده ترین گونه های پستانداران و پرندگان حمایت شده کمیاب را در چتر حمایت خود دارد. توده های کوهستانی آرارات در مناطق شمالی آذربایجان شرقی، نفوذ گسترده ای داشته و قوچ و میش از شاخص ترین حیوانات این مجموعه است. در این میان زیستگاه های ییلاقی و قشلاقی تپه ماهوری «کیامکی»، ییلاق «قره چی» و مناطق صخره ای و صعب العبور « کنتال» مأمن طبیعی انواع گونه های جانوری مانند: کل، بز وحشی، پلنگ و سیاه گوش است.

قسمت های میانی که به فلات مرکزی ایران می پیوندد آهو و میش مرغ از گونه های خاص این تیپ به شمار رفته و گونه آهو در دشت « ساری یاز» و میش مرغ نیز در منطقه «قره قشلاق » قابل مشاهده هستند.

جنگل های ارسباران با برخورداری از جلوه های طبیعی متنوعی ازصخره ها، جنگل ها، مراتع، رودخانه ها و کشتزارها، انواع زیستگاه های منحصر به فرد کشور شامل «آنزا»، «کلن»، « پیر دره سی»، « قارونلار»، «قلعه دره سی وینق»، « شاه اتران» و «وایقان» را در خود جای داده است. 

* تنوع زیستی ارسباران

معیار تنوع زیستی در ارتباط با حفظ و مدیریت تنوع زیستی در اکوسیستم های جنگلی است . بطوریکه باید تنوع زیستی در سطح تنوع گونه ای، تنوع ژنی و تنوع اکوسیستم ها حفظ شوند. بر طبق این معیار حتی باید اکوسیستم های حساس هم در مناطق حفاظت شده مورد حمایت و نگهداری قرار گیرند تا میزان تنوع زیستی در سطح به میزان بالاتری حفظ و بتوان در شرایط فعلی یا آینده از ارزش های تنوع زیستی استفاده بعمل آورد.

میزان تنوع زیستی حیات نیز به نحو چشمگیری در مناطق جنگلی نسبت به دیگر مناطق، غنی‌تر است، اما به رغم وجود چنین سرمایه ای، قراین بیانگر آن است که این منابع سودآور واقعاً مورد تهدید بشریت قرار گرفته است.

در این میان منطقه حفاظت شده ارسباران از نظر تنوع گونه ای جانوری در سطح جهان کم نظیر است. تاکنون ۲۱۵ گونه پرنده، ۲۹ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست، ۴۸ گونه پستاندار و ۱۷ گونه ماهی در مناطق مختلف ارسباران شناخته شده، و برخی دیگر از گونه های جانوری در این جنگل ها به دلایل مختلف ناشناخته مانده است.

 این منطقه همچنین، زیستگاه پستاندارانی دیگر چون: گراز، خرس قهوه ای، قره قولاغ، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه معمولی، تشی، خارپشت اروپایی و... از دوزیستان تریتون تاجدار و انواع قورباغه ها و ... از ماهی های ساکن رودهای این منطقه: انواع متنوع زردک، سیاه ماهی، کپور نقره ای، گامبوزیا، اسبله، سوف و انواع سگ ماهی جویباری و.... از خزندگان معروف نیز: مار قیطانی، مارمولک چشم ماری، لاسترمای دشتی پشت مشبک و غیره در این زیستگاه زیبا زندگی می کنند.

از گونه های پرندگان بومی ارسباران می توان به « خروس سیاه قفقازی »، کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی شماری پرندگان آبزی و خشکی اشاره کرد. در سال های اخیر اجرای مطالعات در باره احیای نسل « مارال» ، گوزن منقرض شده در این منطقه یکی از کارهای انجام شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی در فضایی به وسعت ۷ هکتار از اراضی مرکز تحقیقاتی آینالو است.

پوشش گیاهی منطقه حفاظت شده ارسباران از جلوه های طبیعی آن است که متناسب با تغییر فصول سال، زیبایی خاصی به طبیعت منطقه می دهد.

درختان این جنگل پهن برگ و مخلوط به چیزی بین حالت نم پسند جنگلهای شمال و نیمه خشکی پسند استپها و جنگل های زاگرس می باشد. نمونه درختان آن کرب، داغداغان، زبان گنجشک، اوری، سماق، بلوط، گیلاس وحشی، افراه و غیره است.

ناحیه جنگلی ارسباران با داشتن 8 درصد از سطح کل کشور بیش از 10 درصد گونه های گیاهی را داراست. 

* گیاهان و درختان دارویی منطقه ارسباران

دامنه ها و دره های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه ها، گلهای رنگارنگ، چمن زارها، چشمه سارها و نهرها همراه با آبشار های مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به فرد خود ترکیبی بی نظیر و بی همتا از ذخیره گاه های بیوسفر جهان بوجود آورده است.

بطوریكه طبق مطالعات انجام شده، تا كنون بیش از 1344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است ، كه به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.

از این تعداد، 80 گونه از آنها جنگلی بوده و 40 تا جزو گونه‌های مهم دارویی می‌باشد. برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیكی، اسانس و تركیب موجود، منحصر به فرد میباشد. از جمله گونه‌های مهم دارویی كه مصرف سنتی و رایج در منطقه دارد، میتوان سرخدار، قره قات، زالزالك، آردوج و ارس را نام برد.

کارشناسان این حوزه ،جنگل هاي ارسباران را به دليل داشتن گونه های متنوع گياهي و جنگلي را در زمره يكي از مناطق با ارزش ژنتيكي جهان شناخته و به جهت برخي ويژگي هاي خاص يك منطقه رويشي مستقل، با نام منطقه جنگلي ارسباران معرفي كرده اند كه يكي از مناطق پنجگانه رويشي ايران محسوب مي شود.

جنگل هاي ارسباران از نظرجغرافيايي به اتفاق جنگل هاي خزري در زمره منطقه جنگل هاي هيركاني قرار مي گيرد و شباهت زيادي به جنگل هاي خزري و جنگل هاي كناره درياي سياه دارد، با اين تفاوت كه به جاي درختان راش و توسكاي جنگل هاي شمال كشور و درختان كاج حاشيه درياي سياه، درختان بلوط و ممرز در جنگل هاي ارسباران روييده است.

از جمله گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان «آوری، ممرز، گردو، چنار، كیكم، عاق، زرشك، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت كول، ارسل، زغال اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالك و ... انواع نعنا عیان، پامچال، آلاله و گراس‌ها» را برشمرد. گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از: بز، پازن، قوچ، میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاگوش، روباه، خرگوش، پلنگ، كبك، قرقاول ارسبارانی، هما، انواع شكاری‌ها، یله مار، تیرك مار، گرز، مار و... .اما مهم‌ترین و كم‌یاب‌ترین گونه جانوری شناخته شده ارسباران نوعی پرنده نادر به نام «سیاه خروس قفقازی» است كه این منطقه یكی از معدود زیستگاه‌های آن به‌حساب می‌آید. قرقاول ارسبارانی و مارال دو گونه دیگر در معرض خطر انقراض این منطقه هستند كه نسل در خطر آنها با برنامه‌های حفاظتی احیاء و جمعیت آنها در حال حاضر آمار مطلوبی دارد.  

*احياي نسل زيباترين حيوان جنگل هاي ارسباران

به دنبال موفقيت طرح احياي نسل گوزن مارال در آذربايجان شرقي، زيباترين حيوان جنگل هاي ارسباران به زادگاه خود بازگشت. نسل «مارال» يا همان گوزن قرمز به همراه نوع ديگري از گوزن اين منطقه به نام «شوكا» سال ها پيش در جنگل هاي ارسباران منقرض شده بود.    طبق گزارش هاي رسمي موجود، آخرين نمونه از گوزن مارال حدود ۶۰ سال قبل در جنگل هاي ارسباران ديده شد اما از آن سال ديگر اثري از مارال برجاي نماند.

با اين اوصاف اداره كل حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقي با اجراي برنامه اي ويژه و بلند مدت، روياي احياي زيباترين حيوان ارسباران را به واقعيت تبديل كرد. در حال حاضر ۲۶ راس از مارال هاي احياي نسل شده در آذربايجان شرقي در جنگل هاي ارسباران رها شده اند.

    مارال هاي رها شده، ۱۱ راس ماده و ۱۵ راس نر بوده كه با بررسي هاي ژنتيكي بهترين مارال هاي احياي نسل شده ازنظر توان ادامه زندگي هستند.

سازمان جهاني يونسكو در سال 1978 منطقه حفاظت شده ارسباران را به عنوان ذخيره گاه زيست كره در فهرست مناطق باارزش طبيعي جهان ثبت كرد. اين منطقه هم اكنون يكي از 9 ذخيره گاه (حوضچه ژنتيكي) با ارزش زيست كره كشور به شمار مي آيد.

منطقه حفاظت شده ارسباران هم اكنون به وسيله 9 پاسگاه سرمحيط باني و محيط باني مديريت و نظارت مي شود. 

* سخن آخر

امروزه طبیعت‌گردی در میان گونه‌های مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجهی برخوردار است و در بیست سالهٔ اخیر شاهد گسترش سریع فعالیت‌های طبیعت‌گردی در سراسر جهان بوده‌ایم و انتظار می‌رود بر شدت این گسترش نیز افزوده شود.

به لحاظ تأثیر بالقوهٔ زیادی که طبیعت‌گردی در زمینهٔ محافظت از محیط طبیعی و در اقتصاد بسیاری از کشورها دارد، طبق برآورد سازمان جهانی کشاورزی ، رشد طبیعت‌گردی در دهه حاضر ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود. در وضع موجود شمار طبیعت‌گردان ۷ درصد کل مسافران جهان است که پیش‌بینی می‌شود در دههٔ آینده به ۲۰ درصد برسد. بنابراین طبیعت‌گردی از آینده‌ای پررونق و درخشان برخوردار است که موجب مزایایی فراوانی برای جهانیان خواهد شد. در این خصوص طبعت استان آذربايجان شرقي نيز به دليل داشتن جاذبه هاي طبيعي بسيار زيبا از قطب هاي مهم 'اكوتوريسم' كشور بوده که در این میان می توان به جنگل هاي ارسباران با طبيعت بكر، آب و هواي بسيار دل انگيز، آثار تاريخي منحصر به فرد و رودهاي روان این منطقه اشاره نمود که براي هر گردشگري مي تواند خاطراتي زيبا ، صفاي خاطر ،آرامش جسمي و روحي بسياري را  فراهم  نماید.  

گزارش از: کاظم زاده