به گزارش ایسنا، از دیگر زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی غربی، کردی‌ست. کردی، نام عمومی یک دسته زبان‌ها و لهجه‌هایی است که که در نواحی کردنشین ترکیه و ایران و عراق رایج بوده است. بعضی از این زبان‌ها را باید مستقل شمرد، چه تفاوت آن‌ها با کردی (کرمانجی) بیش از آن بوده است که بتوان آن‌ها را با کردی پیوسته دانست: دو زبان مستقل از این نوع یکی زازا یا دملی‌ست که به نواحی کردنشین غربی متعلق است. دیگری گورانی که در نواحی کردنشین جنوبی رایج بوده است و لهجه‌های مختلف دارد. گورانی، لهجه‌ای‌ست که آثار مذهب اهل حق بدان نوشته شده و مانند زازا به شاخۀ شمالی دستۀ غربی تعلق دارد. 

زبان کردی اخص را کرمانجی می‌نامند که خود لهجه‌های متعدد دارد مانند مکری، سلیمانیه‌ای، سنندجی، کرمانشاهی، زندی و...

زبان کردی با دستۀ شمالی لهجه‌های ایرانی غربی بعضی مشابهات دارد و از زبان‌های مهم دستۀ غربی به‌شمار می‌رود و صاحب اشعار و تصانیف و قصص و سنن ادبی است. هرچند کردی از حیث ساختمان مستقل است ولی زبان‌های اطراف یعنی فارسی و عربی و ترکی و ارمنی در آن تأثیر کرده‌اند و بسیاری از لغات آن مقتبس از این زبان‌هاست. 

زبان کردی مانند زبان فارسی و برخلاف زبان بلوچی و پشتو در طول زمان تغییرات مهم صوتی پذیرفته است. 

لهجه‌های ساحل دریای خزر شامل گیلکی و مازندرانی (طبری) و طالشی و تاتی و... بوده و در سواحل جنوبی و جنوب غربی دریای خزر رایج بوده است. گرگانی که لهجۀ خاص فرقۀ حروفیه بوده، از میان رفته است. مازندرانی و گیلکی ادبیات محلی قابل ملاحظه‌ای دارند و از این میان مازندرانی صاحب آثار معتبر بوده که بیشتر از میان رفته است. در طالشی می‌توان دو لهجۀ عمدۀ شمالی و جنوبی تشخیص داد. تاتی خلخال و لهجۀ ماسوله را باید حقاً با طالشی جنوبی پیوسته شمرد. 

لهجه‌های مرکزی ایران نیز که از بعضی جهات حد فاصل میان لهجه‌های شمالی و لهجه‌های جنوبی دستۀ غربی محسوب می‌شوند، متعدد بوده‌اند و از نزدیکی قم تا حوالی یزد و کرمان و شیراز به آن‌ها سخن می‌گفتند. 

در نواحی شمالی لهجه‌های مرکزی به دستۀ دیگری از زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی برمی‌خوریم که به دستۀ غربی زبان‌های ایرانی متعلق‌اند. 

میان غالب این لهجه‌ها می‌توان مناسباتی یافت که حاکی از پیوستگی آن‌هاست. تاکستانی از جهتی به سمنانی و از جهتی با طالشی شبیه است. لهجه‌های هرزن و کرینگان به واسطۀ خصوصیاتی که دارند از لهجه‌های جالب ایران به‌شمار می‌روند. صرف اسامی در چندین حالت، ساختن مضارع از مادۀ ماضی، باقی ماندن مادۀ ماضی و مضارع و وجه التزامی و امر قدیم و تغییرات صوتی عمیق در کرینگانی این دو لهجه را ممتاز می‌سازد. با این همه هرزنی از جهتی نیز با طالشی و خلخالی و از جهتی با لهجۀ زازا (در کردستان ترکیه) مشابهت دارد. 

بعضی گمان کرده‌اند که لهجۀ زازا اصلاً از لهجۀ مردم کوه‌نشین دیلم بوده و بعداً به مغرب رفته است. می‌توان تاتی باکو و هرزنی و گرینگانی و خلخالی و طالشی و تاکستانی و سنانی را یک رشته زبان‌ها و لهجه‌های پیوسته شمرد که از طرفی با لهجه‌های سواحل دریای خزر و از طرف دیگر با لهجه‌های مرکزی ایران ارتباط پیدا می‌کند. 

اگر چنانکه معمول است، لهجه‌های ایرانی غربی را به دو دستۀ شمالی و جنوبی تقسیم کنیم، لهجه‌هایی که ذکر آن‌ها گذشت همه به دستۀ شمالی متعلق‌اند.

منبع: «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» نوشتۀ احسان یارشاطر (دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، مهر و دی ۱۳۳۶، شماره ۱ و ۲ (پیاپی ۱۷ و ۱۸))

انتهای پیام