یوسف متولی‌حقی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص پیشینه شب یلدا، اظهار کرد: پیشینه شب یلدا به گذشته‌های بسیار دور و دوران پیش از تاریخ مربوط می‌شود. به همین دلیل قدمت این آیین باستانی مشخص نیست و به تعبیری هیچ سند مکتوبی در این خصوص وجود ندارد. البته برخی از باستان‌شناسان با توجه به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ که دارای نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی مانند قوچ و عقرب است ادعا می‌کنند که تاریخ شب یلدا حداقل دارای قدمتی ۷۰۰۰ ساله است.
وی ادامه داد: در این زمینه با تأکید بیشتری می‌توان بیان کرد که شب چله یا شب یلدا به عنوان یکی از شب‌های مقدس و جشن‌های ایرانیان به شکلی رسمی و در دوران داریوش اول هخامنشی به تقویم ایرانیان راه یافته و بر این مبنا می‌توان ادعا کرد که شب یلدا در ایران حداقل سابقه‌ای ۲۵۰۰ ساله دارد.
فلسفه شب یلدا
این استاد تاریخ با اشاره به فلسفه پیدایش این جشن، بیان کرد: در این خصوص باید دو بعد را مورد بررسی قرار داد. بعد نخست آن در ارتباط با شرایط طبیعی و جغرافیایی است به ویژه اینکه ایران دارای مردمانی کشاورز و دامپرور بوده است و با توجه به اینکه در گذشته دو تقویم کلی و جزئی مورد استفاده بوده است، در تقویم کلی چله تابستان و چله زمستان تدوین شده است که در چله تابستان گرما و روشنایی به اوج خود می‌رسیده و در نتیجه آن محصولات کشاورزی به ثمر می‌رسیده‌اند. همچنین در چله زمستان نیز رقابت روشنایی و تاریکی، سرما و گرما مد نظر بوده که در نهایت روشنایی در مقابله با تاریکی پیروز می‌شود و شب چله که بلندترین شب سال است در مقابل روشنایی و روز شکست می‌خورد و فصل زایش آغاز می‌شود.
وی عنوان کرد: در بعد اعتقادی نیز نبرد روشنایی و تاریکی و مبارزه خرد و جهل مورد توجه بوده است. بر این اساس شب چله نمادی است که بر اساس آن نور پیروز شده و دوباره رویش می‌کند. علاوه بر این‌ها اعتقادات متفاوتی میان ساکنان سرزمین ایران در مورد رقابت نور و تاریکی وجود داشته است.
متولی‌حقی اضافه کرد: با توجه به باورهای ایران مبنی بر اینکه شب یلدا در واقع پیروزی نور بر تاریکی، خرد بر جهل و گرما بر سرما را به دنبال دارد، سعی می‌کرده‌اند این شب را به طرق مختلف و با رسوم متعدد جشن بگیرند. این جشن در گوشه و کنار فلات ایران برگزار می‌شده و افراد مختلف با شیوه‌های گوناگون با این جشن، روشنایی و گرما همراهی می‌کرده‌اند؛ چراکه این موارد سازگاری بهتر و مناسب‌تری با زندگی انسان‌ها ایجاد می‌کنند.
افسانه‌های شب یلدا
وی با اشاره به افسانه‌های شب یلدا، افزود: افسانه‌های متعددی در زمینه شب یلدا یا شب چله وجود داشته است. به عنوان مثال در یکی از مهمترین افسانه‌ها این شب را به عنوان شب میلاد خدای خورشید، خدای عدالت و خدای پیمان می‌دانسته و باور داشته‌اند که خدای میترا -خدای خورشید- در این شب به جهان بازمی‌گردد و ساعات روز را طولانی و ساعات شب را کوتاه می‌کند.
وی تصریح کرد: افسانه دیگری که در این خصوص وجود دارد به این صورت بیان می‌شده است که در این شب پیامبری زاده می‌شود که دو دلفین او را از آب بیرون می‌آورند و در این میان الهه آب زاده می‌شود. بر این اساس پیران و پاکان ایران در این شب با لباس‌های نو در تپه‌ای ظاهر می‌شده‌اند و از آسمان درخواست می‌کرده‌اند که آن رهبر بزرگی که وعده هدایت ایرانیان به واسطه او وعده داده شده است، ظهور کند.
این استاد تاریخ با بیان اینکه شب یلدا نوعی دوگانگی به همراه دارد، گفت: به عبارتی یلدا شب آخر قوسیه یا آذر ماه و و اول جدی یا دی ماه و بلندترین شب سال است که از دیدگاه ایرانیان کهن این شب نحس و نامبارک است، زیرا تاریکی نماینده اهریمن بوده و این شب به به سبب اینکه تاریکترین شب سال است جنبه اهریمنی و بدیمنی به همراه دارد.
متولی‌حقی بیان کرد: در حالی که ایرانیان قدیم برای مقابله با این بدیمنی و نحسی آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمن نابود شده و لذا با شب‌زنده‌داری و شادی، پایکوبی، گفت‌وگو و گستردن خوان به مبارزه با این جنبه می‌پرداختند. از طرفی جنبه خوش‌یمنی این شب به این دلیل بود است که گذشتگان باور داشته‌اند که زرتشت در هر هزاره‌ای برانگیخته می‌شود و پیامبر نور ظاهر می‌شود و برای مردم روشنایی و خرد و پیروزی بر تاریکی را به ارمغان می‌آورد.
وی در خصوص اهمیت طبیعت و تغییرات در زندگی گذشتگان، عنوان کرد: در گذشته بنیان زندگی مردم بر مبنای کشاورزی بوده و اساس کشاورزی نیز بر تجربه کارها استوار بوده است، لذا کشاورزان فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب تنظیم می‌کرده‌اند. چون در آغاز زمستان خورشید هر روز در مقایسه با روز گذشته از مکانی دورتر از جنوب طلوع می‌کند و غروب نیز در مقایسه با روز گذشته کمی دورتر از جنوب بوده است، از این رو شب‌ها بلندتر و روزها کوتاه‌تر می‌شد. بر این اساس گردش طبیعی خورشید برای گذشتگان اهمیت داشته و لذا شب یلدا و آغاز زمستان نیز حائز اهمیت بوده و به تعبیری به عنوان منشأ تحول در نظر گرفته می‌شده است.
این استاد تاریخ عنوان کرد: امروزه بر اساس مجموعه تحقیقات انجام‌شده می‌توان بیان کرد که برگزاری مراسم شب یلدا در ارتباط با آیین مهر بوده است. این آیین از معدود ادیانی است که پیامبر ندارد. میترائیسم -آیین مهر- بعدها شالوده اصلی رسوم و آیین‌های مسیحیان مانند رسم غسل تعمید و تعطیلی روز یکشنبه را تشکیل می‌داده است. با این وجود هنوز در مورد ارتباط شب یلدا با سایر ادیان پژوهش شایسته‌ای دیده نشده، اما به نظر می‌رسد دین اسلام نیز به دلیل انطباق شب یلدا با برخی از آموزه‌های اسلامی مانند صله‌رحم مخالفت آشکاری با این شب و مراسم آن نداشته است. اگرچه در سال‌های اخیر با رشد تفکرات افراطی اسلامی برخی افراد با آیین‌های کهن ایرانی مانند شب چله، نوروز و سیزده‌به‌در مخالفت داشته‌اند.
یلدا به چه معنی است؟
متولی‌حقی خاطرنشان کرد: یلدا واژه‌ای سریانی به معنای زایش و تولد است. در حالی که در زبان لری نیز واژه یل به معنای بزرگ و واژه دا به معنای مادر است. در واقع شب یلدا به معنای شب زایش مهر و مهربانی به مادر و مادر بزرگ نسبت داده شده است. زبان سریانی در میان مسیحیان شرقی رواج داشته، اما نویسندگان متقدمی مانند ابوریحان بیرونی، شب یلدا را شب میلاد اکبر و در واقع به معنای تولد خورشید -خور- معرفی کرده‌اند. البته در مناطق شرقی ایران و بسیاری از مناطق دیگر از واژ شب چله به عنوان جایگزینی برای شب یلدا استفاده می‌شود. به علاوه در مناطق شرق ایران و به ویژه خراسان این شب با عنوان شب شب‌چراغ نیز نامیده می‌شود.
وی اضافه کرد: مراسم شب یلدا در مناطق مختلف ایران متفاوت بوده است. معمولا در این شب مراسم عروسی به صورت مفصل برگزار می‌شده و مراسم شب چله عروس‌ها نیز از گذشته تاکنون برگزار می‌شود. در مناطق مختلف ایران جمع شدن در منزل بزرگترها از جمله آداب و رسوم بزرگداشت این شب در مناطق مختلف ایران به شمار می‌رود. در حالی که گذر زمان تحولاتی در برگزاری این مراسم ایجاد کرده و بنابراین با توجه به پیشرفت‌ها و شرایط زندگی امروزی، مراسم شب یلدا مدرن‌تر شده است. با این وجود هدف اصلی مراسم شب یلدا که گرد هم جمع شدن، شادی و جشن گرفتن پیروزی روشنایی بر تاریکی و خرد بر ظلمت بوده است، همچنان در جامعه مورد توجه قرار دارد.
انتهای پیام
نظرات