مرتضی اکبری در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص بیابان‌زایی و مقابله با آن اظهار کرد: بیابان یک اکوسیستم پیچیده بوده و فرایندی که باعث ایجاد آن می‌شود نیز یک تهدید پیچیده است که باید هم نظام محیطی و هم نظام اجتماعی-اقتصادی در نظر گرفته شود و ارزیایی با در نظر گرفتن این دو نظام اتفاق بیفتد.
وی با بیان اینکه بیابان‌زایی یکی از سه مخاطره بزرگ و اصلی جهان و یکی از ۱۵ چالش مهم جهانی در دوره آنتروپوسن است، عنوان کرد: ۴۱ نوع مخاطره محیطی در ایران اتفاق می‌افتد که بیابان‌زایی یکی از آنها است. برای بیابان‌زایی اسامی مختلفی چون زلزله خاموش قرن ۲۱، ترور خاموش، تغییر وارونه، توسعه معکوس، تخریب خلاقانه خاک، فرایند برگشت‌ناپذیر و سرطان زمین در نظر گرفته شده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: تعاریف متفاوتی از بیایان‌زایی شده که یکی از آنها تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه‌خشک و خشک جنب مرطوب بر اثر عوامل آب و هوایی و فعالیت‌های انسانی است. امروزه بیایان‌زایی را در سطح و گستره بیشتری از این تعریف می‌بینیم. براساس آخرین آمار کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، ۳.۲ میلیارد نفر از ۸ میلیار نفر جمعیت جهان متاثر از بیابان‌زایی هستند.
اکبری افزود: از سال ۲۰۰۵ گزارش شده که ۳ تا ۷ درصد بیابان‌زایی در قاره سبز شکل گرفته؛ بنابراین باید حتی در تعریف بیابان‌زایی تجدید نظر کنیم. در تعریف کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی به برگشت‌ناپذیر بودن و از بین بردن تنوع زیستی اشاره نشده که باید در این رابطه تجدید نظر شود.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد گفت: براساس اهداف توسعه هزاره سازمان ملل متحد، از سال ۲۰۲۰ تعداد اهداف از ۸ به ۱۷ هدف یا رویکرد تبدیل شده و هر ساله کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی را نامگذاری می‌کنند.
وی ادامه داد: در سال ۲۰۲۱ این روز با عنوان احیای سرزمین نامگذاری شده بود که براساس تعهدات کشورهای عضو کنوانسیون، ۱۲۵ کشور همت کردند یک میلیارد هکتار از زمین‌های متاثر از بیابان‌زایی را احیا کنند؛ چراکه بیابان‌زایی در سال ۲۰۲۰، ۱۷۰ کشور را متاثر کرده بود.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: در سال ۲۰۲۲ با وجود اینکه این روز با شعار تلاش و اقدام همگانی برای مقابله با خشکسالی برگزار شده بود، اشاره شد که توسعه و افزایش فعالیت‌های کشاورزی ۱۰۰ برابر فرایندهای طبیعی زمین را تخریب می‌کند. تا سال ۲۰۲۰ انسان ۷۰ درصد زمین‌ها را تبدیل کرده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ به ۹۰ درصد برسد. تا سال ۲۰۳۰ برای تولید غذا به ۳۰۰ میلیون هکتار زمین بیشتر نیاز داریم که بتواند غذای انسان‌ها را تامین کند.
اکبری خاطرنشان کرد: امسال در شعار روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی نقش و حقوق زنان در نظر گرفته شده است. اگر به زنان اهمیت داده شود و در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند، آینده خوبی رقم خواهد خورد. در احیای سرزمین باید روی کمک زنان حساب کنیم؛ زیرا نقش مهمی در احیای سرزمین یا مقابله با بیابان‌زایی دارند.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به آمار سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در سال گذشته تصریح کرد: در کشور حدود ۱۷ میلیون هکتار اراضی جنگلی، ۸۳ میلیون هکتار اراضی مرتعی و ۲۹ میلیون هکتار اراضی با پوشش کمتر از ۵ درصد یا بدون پوشش شامل اراضی بیابانی و کوهستانی داریم. امسال اراضی بدون پوشش یا بیابانی ما به دلیل افزایش بهره‌برداری از سفره‌های آب زیرزمینی، اجرای برخی پروژه‌ها که نباید اجرا می‌شد و عدم رعایت الگوی کشت از ۲۹ میلیون به ۳۲ میلیون هکتار رسید.
۴۸۲ هزار هکتار اراضی بدون پوشش یا با پوشش کمتر از ۵ درصد در خراسان رضوی
وی افزود: در خراسان رضوی با ۱۱.۶ میلیون هکتار مساحت، یک میلیون هکتار اراضی جنگلی، ۶.۶ میلیون هکتار اراضی مرتعی و ۴۸۲ هزار هکتار اراضی مناطق بدون پوشش یا با پوشش کمتر از ۵ درصد داریم که نسبت اراضی بدون پوشش ما ۱.۱ کشور است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه عوامل متفاوتی می‌توانند موجب بیابان‌زایی شوند، عنوان کرد: بین بیابانی شدن و بیابان‌زایی تفاوت وجود دارد. بیابانی شدن یعنی پدیده‌ها و آثار بیابانی را ببینیم اما بیابان‌زایی یک روند تدریجی و آرامی است که باعث تخریب سرزمین و کاهش توان اکولوژیکی می‌شود و اگر طولانی‌مدت اتفاق بیفتد، موجب مشکلات محیط زیستی خواهد شد که آثار خود را در تمام اقلیم‌ها به جا می‌گذارد.
اکبری گفت: در جهان عواملی مانند آتش‌سوزی، جنگل‌زدایی، چرای بیش از حد دام، توسعه نامناسب اراضی کشاورزی، خشکسالی، برداشت بیش از حد از زمین و توسعه کشاورزی میتواند موجب بیابان‌زایی شود. مهاجرت نیز هشداری مبنی بر روند خزنده و آرام بیابان‌زایی است.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: در ایران و خراسان رضوی عوامل بیابان‌زایی متفاوت است. در بخش کشاورزی فقدان برنامه‌های جامع کشت سالانه، کوچک بودن اراضی کشاورزی، استفاده از نهاده‌های دامی، استفاده از آب با راندمان پایین که موجب شور شدن اراضی کشاورزی می‌شود، در بخش منابع طبیعی تبدیل کاربری‌های اراضی، نبود بخش آموزش و پژوهش، نبود نظام بهره‌برداری مناسب از اراضی طبیعی و ناکافی بودن امکانات حفاظتی و در بخش اجتماعی نیز فقر نسبی، موجب استفاده بیش از حد از زمین‌ها و در نتیجه بیابان‌زایی می‌شود.
وی بیان کرد: برخی عوامل بیابان‌زایی طبیعی هستند که مدیریت آن مشکل است. در کنار عوامل طبیعی، عوامل انسانی نیز نقش مهمی دارند. در استان فعالیت‌هایی مانند بهره‌برداری بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، افزایش جمعیت در واحد سطح، مدیریت غلط اراضی، بوته‌کنی از مراتع، آلودگی آب‌های زیرزمینی و آیش‌های بلندمدت که موجب حساسیت اراضی به فرسایش می‌شود، در بیابان‌زایی نقش دارند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: آسیب‌پذیری آبخوان‌ها، نوسانات سطح آب‌های زیزمینی، فرونشست، روش‌های ناکارآمد آبیاری، استفاده نامناسب و ناکارآمد از روش‌ها و بهره‌برداری از اراضی، عدم آگاهی مردم به قوانین منابع طبیعی، فقر پوشش گیاهی، آفات مختلف مانند ملخ‌ها که به جنگل‌ها حمله‌ور می‌شوند، عوامل مختلف فرسایشی، توسعه کشاورزی، شخم اراضی در جهت شیب و بهره‌برداری نامناسب و بیش از حد از زمین توان تولیدی زمین را کاهش می‌دهند در نتیجه موجب بازدهی کم زمین و در نهایت بیابان‌زایی می‌شوند.
بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد استان از نظر بیابان‌زایی وضعیت شکننده دارد
اکبری با اشاره به اینکه بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد استان از نظر بیابان‌زایی وضعیت شکننده و بحرانی دارد، تصریح کرد: از شمال شرق جریانات سرد سیبری، بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، شور شدن از سمت شرق به سمت مرکز، معدن‌کاری در خواف، فرسایش بادی، فرونشست‌ها، افزایش جمعیت، تبدیل کاربری اراضی، شور شدن خاک‌ها، چرای بیش از حد از مراتع، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، مهاجرت و پروتکل‌های مرزی و مشکلات با کشور افغانستان به بیابان‌زایی استان دامن می زنند که باید هرچه سریع‌تر اقداماتی انجام شود وگرنه دیر خواهد شد.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد خاطرنشان کرد: ۹۹ درصد سطح ایران را مناطق فراخشک، خشک و نیمه‌خشک به خود اختصاص می‌دهند. در طی ۵۰ سال گذشته میانگین دمای کشور هر ۱۰ سال ۰.۴ درجه سلسیوس افزایش و سطح بارش در ۵۰ سال گذشته ۶۰ میلی متر کاهش پیدا کرده است. میزان تبخیر و تعریق نیز افزایش ۵.۸ میلی‌متری در سال داشته است. در خراسان رضوی در ۳۰ سال گذشته تا سال ۱۴۰۰ شیب افزایش دما افزایشی بوده است و بیش از ۹۵ درصد استان اقلیم خشک و نیمه‌خشک دارد.
وی با بیان اینکه میزان فرسایش خاک در ایران در حالت بدبینانه سالانه بیش از ۱۶.۷ تن در هکتار است، عنوان کرد: ما سالانه ۲ میلیارد تن خاک از دست می‌دهیم. ما در تخریب جنگل‌ها در رتبه ۱۰ جهانی قرار گرفتیم، ۸۰ درصد دشت‌ها رو به نابودی هستند و ۷۵ درصد کشور تحت تاثیر بیابان‌زایی قرار دارند. روزانه ۳ میلیارد تومان خسارت وارد می‌شود که گاهی به ۴ تا ۵ هزار میلیارد تومان می‌رسد. آمار بارندگی و تبخیر و تعریق از شرایط خوبی در ایران خبر نمی‌دهد.
این استاد دانشگاه گفت: شرایط برای فرسایش بادی و خاکی فراهم است. ۵.۵ میلیون هکتار یعنی ۵۰ درصد استان شرایط اقلیمی نزدیک به بیابان دارد. ۲.۴ میلیون هکتار از عرصهها تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارند و از این میزان ۱.۲ میلیون هکتار کانون بحرانی در قالب ۳۰ کانون و در ۲۲ شهرستان هستند که ایجاد خسارت می‌کنند.
اکبری افزود: ۷۰ درصد گرد و غبار استان از سمت شمال شرق وارد می‌شود و میزان فرسایش بادی در تابستان در رینگ اطراف استان از سرخس، تایباد، تربت جام، خواف، گناباد و بجستان تا سبزوار بیشترین میزان فرسایش بادی اتفاق می‌افتد. باید انتشار گرد و غبار با فرسایش بادی را کنترل کنیم که مدیریت پایدار زمین و منابع آبی، اقدامات مدیریت ارزیابی ریسک به جای بحران و توسعه سیستم‌های هشدار و پایش موثر هستند.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه نباید اجازه دهیم به بیابان‌زایی برسیم، تصریح کرد: زمانی که بازدهی زمین از بین برود دیگر کاری از دست ما ساخته نیست. بیابان‌زایی روند و جریانی خزنده است و متوجه آن نمی‌شویم تا زمانی که آثار آن نمود پیدا کند. مقابله با بیابان‌زایی به قدری مهم است که ما به مناسبت آن روز مقابله با بیابان‌زایی، حتی دهه، سال و هزاره مقابله با بیابان‌زایی داریم.
وی بیان کرد: برای مقابله با بیابان‌زایی یا عوامل بازدارنده است و باید زمین را اصلاح کنیم یا اگر تخریب زیاد باشد باید احیا کنیم. در عوامل بازدارنده هدفها به سمت آینده‌پژوهی و استفاده از سیستم‌های هشدار اولیه در حال حرکت است. در سازمان ملل به اقداماتی از جمله حفظ و بهبود پایدار خدمات اکوسیستم، افزایش امنیت غذایی، افزایش تاب‌آوری زمین، مباحث اجتماعی و اقتصادی، نقش زنان و ترویج حکمرانی مسئولانه برای مقابله با بیابان‌زایی بیان شده است.
هنوز طرح جامعی برای مدیریت بیابان و بیابان‌زایی نداریم
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: ما در استان فعالیت‌هایی مانند نهال‌کاری، آبیاری سنواتی، مدیریت چرا، اجرای سیستم‌های چرا، مدیریت جنگل‌های دست‌کاشت و احداث بادشکن داریم. علاوه بر این هر ساله طرح‌های جامع دست‌کاشت انجام می‌شود. ادارات مرتبط طرح‌های اجرایی کانون‌های بحران فرسایش بادی را تهیه می‌کنند. علاوه بر این طرح‌های اجرایی مدیریتی مناطق بیابانی نیز اجرا می‌شود. ما هنوز طرح جامع مدیریت بیابان و بیابان‌زایی نداریم که باید هرچه سریع‌تر به سمت این طرح‌ها حرکت کنیم.
استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد گفت: آسیب‌هایی در زمینه مدیریت بیابان‌زایی وجود دارد که عمده آن عدم تخصیص به موقع و کافی نبودن اعتبارات است. هرچه مطالعه کنیم، بیابان‌زایی ۵ برابر سریع‌تر از مطالعات حرکت می‌کند. هنوز عوامل اصلی بیابان‌زایی استان را به طور دقیق نمی‌شناسیم. در نقشه‌بندی و تهیه نقشه‌های خطر و ریسک بیابان مشکل داریم. دچار اشتباهات علمی هستیم و تمرکز تحقیقات ما بر خدمات حاد است. تمرکز مدیریت نیز در زمینه مدیریت بحران است تا مدیریت ریسک.
وی ادامه داد: فرهنگ‌سازی برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی نیز وجود ندارد. بسیاری از قوانین نیاز به بازنگری دارند. ما به خوبی از سازمان‌های مردم‌نهاد در مقابله با مخاطرات مختلف مانند بیابان‌زایی استفاده نمی‌کنیم. بخشی‌نگری به جای یک رویکرد جامع‌نگر تبدیل به معضلی جدی در این رابطه شده است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: استان خراسان رضوی با توجه به فعالیت‌های علمی و اجرایی که انجام می‌دهد جزو پیشگامان مقابله با بیابان‌زایی است اما هنوز نگاه‌ها دغدغه‌مند نیست. اگر به جای این باور که زمین را از نیاکان خود به ارث بردیم، به این باور برسیم که زمین را از فرزندان خود قرض گرفتیم و باید تمام و کمال به آنها برگردانیم، تاحدی می‌توانیم نگاه‌ها را نسبت به حفاظت از زمین برای افزایش تاب‌آوری سرزمین در استان، امنیت غذایی و جلوگیری از روند تخریب سرزمین تغییر دهیم.
انتهای پیام
نظرات