نیاز انسان به سرپناه و مأمن در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده ‌است. در ایران زمین، در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.

اگر به نقاط مختلف کشور پهناور ایران بنگرید، کاروانسراهای بسیاری همچون کاروانسرای چهل پایه را خواهید دید که دلیل وجود این تعداد بالا از کاروانسراها، آن است که در گذشته میهن از قطب‌های تجارت جهان بوده، به دلیل عبور جاده ابریشم از درون آن، همواره مسافران و کاروان‌های بسیاری در طول سال مشغول داد و ستد و تجارت در آن بوده‌اند. در گذشته به دلیل طولانی بودن مسافت بین راه‌ها مکان‌هایی با عنوان کاروانسرا در میان راه ساخته می شد تا محلی برای استراحت مسافران باشد.

احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده ‌است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها که در پهنه سرزمین ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها کوشیده‌اند. خراسان جنوبی نیز سهمی از این تحول دارد.

خبری که ۲۶ شهریورماه منتشر شد این بود که کاروانسراهای ده محمد، خان، چهل پایه و سرایان به همراه ۵۰ کاروانسرای دیگر کشور در قالب پرونده «کاروانسراهای ایران» امروز تایید شد و در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید.

نگاهی به کاروانسرای سرایان

کاروانسرای سرایان در داخل شهر سرایان و در محدوده‌ بافت تاریخی شهر واقع شده است. در گذشته، این کاروانسرا به‌همراه چند بنای دیگر از جمله آب‌انبار، مسجد، حمام و بازار، مجموعه‌ای شهری را تشکیل می‌دادند. در ساخت بنای کاروانسرا از شیوه دو ایوانی استفاده شده است و مصالح به‌کار رفته در آن بیشتر شامل آجر می‌شود.

این کاروانسرا که با نام رباط شاه‌عباسی نیز شناخته می‌شود، در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره‌ ثبت ۸۷۳۳ به‌عنوان یکی از مکان‌های در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. موزه صنایع دستی و مردم‌ شناسی سرایان نیز در محل شترخانه کاروانسرای سرایان راه‌اندازی شده است و مجموعه آن شامل لوازم زندگی مردم منطقه در گذشته و صنایع دستی قدیمی همچون ابریشم‌بافی، شال‌بافی و چاقوسازی می‌شود.

کاروانسرای سرایان که مربوط به دوره صفویه است و در بافت تاریخی شهر سرایان قرار دارد. این کاروانسرا شامل هشتی ورودی، حیاط، یک اصطبل (شترخان) و حجره‌هایی در داخل و جداره بیرونی بنا، در چوبی و ایوان است.

 کاروانسرا در مجموعه تاریخی شامل مسجد دوره صفوی، حمام با سنگ کتیبه به تاریخ ۹۵۱ هجری قمری، آب انبار با کتیبه به تاریخ ۱۰۷۸ هجری قمری و بازار قدیمی شهر می‌شود.

کاروانسرای چهل پایه؛ بنایی بازمانده از دوران قاجار

در جاده راور به دیهوک در نزدیکی روستای نایبند (۸۰ متری جنوب روستای نایبند و ۸۰ کیلومتری شمال شهر راور استان کرمان) روستایی به نام چهل پایه وجود دارد که کاروانسرای چهل پایه هم جزئی از همین روستا است.

محدوده رباط چهل پایه و مسیر جاده راور به دیهوک، در گذشته شهرهای جنوبی کشور را به خراسان وصل کرده، مسافران زیادی که قصد زیارت امام رضا(ع) را داشتند از این جاده گذر می‌کردند. به دلیل عدم امکانات، در امان ماندن از خطر راهزنان و همانطور که گفته شد استراحت میان راه، کاروانسرا و اقامتگاه‌های متعددی از جمله آب‌بید، حوض پنج، چاه کوران، قلعه دختر، و غیره در این جاده تعبیه شده که چهل پایه یکی از آن‌هاست.

اطلاعات دقیقی از کاروانسرا موجود نیست، اما بر اساس شواهد گفته شده دو چاه عمیق برای تامین آب مسافران در کاروانسرا و به لحاظ تاریخی قدمت آن مربوط به دوره قاجار است. این روستا در مرکز ایران و کویر لوت واقع شده است و از آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگردی شهرستان طبس در استان خراسان جنوبی به شمار می‌آید.

کاروانسرای ده‌ محمد و سازه منحصر به فرد  

کاروانسرای ده‌ محمد نیز که مربوط به دوره قاجاریه است در مسیر طبس به بشرویه قرار دارد و این اثر تاریخی شامل هشتی ورودی، حیاط، اصطبل و حجره‌هایی در اطراف حیاط، شاه‌نشین همچنین چهار برج است. مصالح اصلی به کار رفته در بنا سنگ و آجر و در مجاورت بنا و در ضلع غربی آن آب انباری نیز ساخته شده است.

کاروانسرای خان با شاه نشین زیبا

کاروانسرای خان با معماری زیبا و قابل توجه از مکان‌های دیدنی طبس به شمار می‌آید و در روستای رباط خان و در مسیر جاده قدیم طبس به یزد قرار دارد. بنای این کاروان چهارگوش است و هر ضلع آن ۵۲ متر طول دارد. یکی از ویژگی‌های معماری این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین آن است. همچنین وجود دو طاق در دو گوشه‌ی محل اتصال این حجم به بنا، بر زیبایی و استحکام آن افزوده است.

فضای زیر بادگیر و شاه‌نشین یا فضای زیر گنبد نیز زیبایی خاصی دارد و در آجرکاری‌های نماهای داخلی آن‌ها از گل‌چین‌ها استفاده شده است.

پیش از این پنج اثر تاریخی و طبیعی خراسان جنوبی شامل باغ و عمارت اکبریه بیرجند، بیابان لوت و قنات بلده فردوس همچنین روستای خراشاد (توبافی) در حوزه صنایع دستی و ژئوپارک طبس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با ثبت جهانی کاروانسراهای تاریخی ده محمد، خان، چهل پایه در طبس و کاروانسرای سرایان تعداد آثار ثبت جهانی خراسان جنوبی به ۶ اثر افزایش یافت.

انتهای پیام