رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: ابو عبدالله محمدبن احمد مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» در قرن چهارم هجری قمری نیشابور را این‌گونه تعریف کرده است «نیشابور شهری مهم و مرکزی آبرومند است که همپایه‌ای در اسلام برای خواصی که در آن گرد آمده است سراغ ندارم ...».

وی افزود: مطالعات کتابخانه‌ای و کاوش‌های باستان‌شناسی هم منجربه کشف آثار و شواهدی در نیشابور شده که تا حدود زیادی گفته‌های مقدسی را تایید می‌کنند. گستره، جایگاه و اهمیت علمی، فرهنگی و اقتصادی نیشابور اقتضاء می‌کرده که در جای جای آن سرزمین مساعد، شهرک‌ها، آبادی‌ها و بناهای عام‌المنفعه آرامگاهی ساخته شود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: گنبدهای شادمهر از جمله بناهای آرامگاهی هستند که خارج از بافت مسکونی شهر کهن نیشابور و در میانه گورستانی قدیمی در فاصله حدود ۳ کیلومتری جنوب نیشابور کنونی ساخته شده و از آن‌ها به نام‌های «شه‌مهر»، «شادمهر»، «شاد مهرک»، «شهمیر»، «مهرآباد»، «مهراوا»، «مهروا» نام برده شده است. وجه مشترک جالب و قابل تامل این اسامی واژه «مهر» است.

وی عنوان کرد: این مجموعه معماری آجری مشتمل بر ۲ بنای آجری گنبددار است که به «گنبد بزرگ» و «گنبد کوچک» نیز معروف هستند و با وجود تفاوت‌های ساختاری هر دو نوع از «بناهای آرامگاهی»، گنبدهای شاد مهر مهمترین ابنیه کهن دهستان ریوند در جنوب غرب شهر نیشابور و در فاصله ۸۰۰ متری جنوب روستای «شادمهرک» مرکز دهستان ریوند واقع‌ هستند.

لباف خانیکی در خصوص «گنبد بزرگ»، بیان کرد: این بنا به فاصله کمی از کناره شرقی جاده نیشابور به کاشمر و در میانه گورستانی قدیمی واقع شده است. «گنبد بزرگ» اگرچه آسیب‌های زیاد انسانی و طبیعی دیده اما آن قدر مستحکم و اساسی به شیوه رازی ساخته شده که پوسته داخلی باقی‌مانده آن هنوز شکوه و عظمت آن را به رخ می‌کشد و جایگاه مهم اجتماعی و اعتقادی صاحب ناشناخته آن را یادآور می‌شود.

وی اضافه کرد: ساختار بنا به گونه‌ای است که نمای بیرونی آن ۸ ضلعی و پلان داخلی ۴ ضلعی و چلیپایی است. این ساختار موجب شده که در ۴ گوشه بنا ۴ جرز عظیم ایجاد شود و گنبد سنگین آجری را به دوش کشد و استحکام بنا را تضمین کند. همچنین بدنه بیرونی بنا ظاهرا با آجرچینی ساده نماسازی شده اما رعایت تقارن، توازن و تعبیه درگاهی‌ها و طاق‌نماهای متناسب و سطوح پر و خالی نمای بنا را زیبا و پر شکوه جلوه می‌داده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: نمای درونی هم آجری و بی‌پیرایه است اما با ترفندهای معماری متنوع‌تر از نمای بیرونی آراسته شده است، به این معنا که معمار چیره دست کوشیده است علاوه بر ۴ ایوان در ۴ جهت جغرافیایی بر ۴ گوشه نیز ترمبه‌ها یا گوشوارهای بلند با طاق جناقی ایجاد کند؛ به گونه‌ای که همجواری تیزه طاق‌های جناقی ترمبه‌ها و ایوان‌ها بستر دایره‌ای شکل استقرار گنبد را فراهم آورده است.

وی اظهار کرد: بر بالای درگاهی‌ها و پاکار گنبد نورگیرهایی در ۴ جهت تعبیه شده است. فضای داخلی گنبد شباهت به گنبدهای خواجه نظام‌الملک و تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان دارد و با توجه به شیوه معماری، اندازه آجرها و وجود سردابه تدفین در کف، آن بنا می‌تواند در شمار بناهای آرامگاهی عصر سلجوقی محسوب شود.

لباف خانیکی بیان کرد: گنبد بزرگ مهرآباد ۵ دی ماه ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۹ در فهرست آثار ملی ثبت و در سال‌های اخیر به همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مرمت‌های مختصری در آن صورت گرفته اما به دلیل اینکه پوسته خارجی آن فرو ریخته، بنا سخت آسیب‌پذیر شده و نیازمند مراقبت و مرمت بیشتر است.

وی در خصوص «گنبد کوچک»، افزود: در ۱۵متری شمال گنبد بزرگ، گنبد آجری دیگری در ابعاد کوچکتر قرار گرفته است. این بنا نیز بر روی نقشه‌ای ۸ ضلعی نشسته است با این تفاوت که اضلاع هشت‌گانه آن با یکدیگر برابر نیستند و می‌توان نقشه بنا را مربعی فرض کرد که گوشه‌های آن پخ شده و به اضلاع کوچک تبدیل شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی مطرح کرد: نمای بیرونی بنا ساده و ورودی‌های چهارگانه از انتهای ایوانی کم عمق به درون راه می‌یافته که اکنون بسته شده‌اند و تنها ورودی بلند و کشیده شمالی گشوده است. پلان درونی بنا مربع شکل و ۴ طاقی است. ۴ نورگیر در پاکار گنبد، یک نورگیر بر بالای ورودی و یک نورگیر مشبک بزرگ در ضلع غربی به فضای داخلی روشنی می‌بخشیده‌اند. در ارتفاع ۱.۸۰ متری از کف فیلگوش‌هایی نسبتا پهن در گوشه‌ها ایجاد شده و قاعده مربع شکل را به ۸ ضلعی و در نهایت به دایره تبدیل کرده و بستر استقرار قاعده دایره‌ای شکل گنبد را شکل داده است.

لباف خانیکی تصریح کرد: رویه دیوارهای داخلی بنا گچ اندود بوده است. وجود یک سکوی مکعب مستطیل در سمت غربی کف و ساختار بنا کاربرد آرامگاهی آن را در عصر ایلخانی مسجل می‌کند.
این بنا هم گویا در دهه‌های اخیر مرمت شده و به دلیلی نامشخص روی گنبد آجری ساده آن با کاهگل اندود شده است. گنبد کوچک مهرآباد در ۲۵ مهرماه ۱۳۷۵ به شماره ۱۸۰۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

انتهای پیام