فرزاد قائمی در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت روز بزرگداشت عطار نیشابوری، اظهار کرد: اینکه گفته می‌شود چرا اطلاعات زیادی در مورد عطار نیشابوری وجود ندارد، علت‌های مختلفی دارد؛ روزگار عطار و جغرافیایی که در آن می‌زیست یکی از پرآشوب‌ترین و پرآسیب‌ترین برهه‌های تاریخ ایران در هزار سال اخیر است؛ در نتیجه داده‌های متناقض، اطلاعات گمشده و غیرقابل وثوق در این دوره بسیار دیده می‌شود.

وی با بیان اینکه سبک زندگی عطار نیشابوری یکی دیگر از علت‌های عدم اطلاعات زیاد از این شاعر است، اضافه کرد: منابع مکتوب موجود در دوره‌های قدیم متعلق به دربارها و منابع دیوانی است و عموم مردم صرفا فرهنگ شفاهی داشتند. عطار نیشابوری شاعری بود که آگاهانه از دربارها، مَناسب دیوانی و روابط سیاسی کناره می‌گرفت و این امر باعث شد تا داستان‌ها و افسانه‌هایی که پیرامون آن شکل گرفته مربوط به زمان پس از حیات او باشد و منابع معاصر خود حضور کمرنگ‌تری داشته باشند.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: بنابراین اطلاعات موثق در مورد عطار نیشابوری در منابع موجود به نسبت شاعران هم عصر خود کمتر یافت می‌شود. نکته‌ای که از قول شفیعی کدکنی نقل شده و به ابر پنهان عطار نیشابوری دامن می‌زند این است که «شخصیت خموشی‌طلب و درون‌گرای عطار بود که نسبت به خود کمتر ابراز عقیده می‌کند و از خود کمتر می‌گوید».

وی بیان کرد: یکی از مهمترین منابع جست‌وجوی ما در مورد هر شاعر، شعر آن شاعر است و با وجود اینکه عطار آثار قابل توجهی از حیث کمی دارد اما کمتر در این آثار اطلاعاتی در مورد زندگی شخصی شاعر به دست می‌آید و این امر به تراکم ابر پنهان دامن زده است.

عطار نیشابوری پیوند عرفان و ادبیات را از حوزه نظری فراتر برده است

قائمی در خصوص ویژگی‌های منحصربه فرد عطار نیشابوری نسبت به دیگر شاعران، عنوان کرد: مجموعه‌ای از ویژگی‌هاست که در مورد عطار نیشابوری تشخص پیدا می‌کند و شاید اولین ویژگی مهم عطار جایگاهی است که او در ادبیات عرفانی فارسی نیز دارد.

وی ادامه داد: اگرچه به اعتقاد ادب‌پژوهان ادبیات عرفانی به طور جدی از سنایی غزنوی آغاز شده اما قطعا عطار نیشابوری نخستین فردی است که پیوند عرفان و ادبیات را از حوزه نظری فراتر برده و تجربه‌ها، تأملات، رازهای سلوک و خلوت عارفانه را به شعر و زبان هنر تبدیل کرده است.

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی تصریح کرد: نقش عطار در این خصوص آنچنان مهم است که شکل‌گیری سبک عراقی، سبکی که عرفان مهمترین شالوده محتوایی آن قلمداد می‌شود بدون حضور عطار نیشابوری غیر قابل تصور به نظر می‌رسد و به همین جهت این شاعر از حیث زمانی و جغرافیایی در زمان و مکانی ظهور کرده که در میانه دو سبک خراسانی و عراقی و در میانه جغرافیای توسعه شعر فارسی از خراسان به عراق عجم با حضور این شاعر نیز مواجه می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: تاثیرگذاری عطار بر دیدگاه و سبک شاعرانی مانند مولانا، فخرالدین عراقی، سیف فراغانی و حتی شاعران قرن ۸ مانند عمادالدین کرمانی، خواجوی کرمانی و به ویژه حافظ نیشابوری از این حیث نیز غیرقابل انکار است. نکته دیگری که عطار نیشابوری را از دیگر شاعران شعر فارسی متمایز می‌کند، شخصیت اجتماعی خاص اوست.

قائمی اظهار کرد: عطار نیشابوری شاعری است که حرفه مشخصی دارد و حتی کنیه و تخلص شاعری او از این حرفه یعنی عطاری، داروسازی و داروشناسی نشات می‌گیرد و صراحتا اعلام کرده که شعر را در مسیر کسب متاع دنیوی به کار نگرفته و این درحالی است که بسیاری از شاعران برجسته عارف مانند سنایی، غزنوی و مولانا با بزرگان قدرت و حکومت و دربارهای روزگار خودشان نیز در ارتباط بودند. اما عطار نه تنها به هیچ دربار و حکومتی آمدو شد ندارد بلکه در جای جای اشعار بر این تاکید می‌کند که شاعری را به دغدغه نان، دنیا، حکومت و قدرت آلوده نکرده است.

عطار زهد و تقوا را در شعر و در زندگی نمایان کرده است

وی تاکید کرد: عطار نیشابوری آگاهانه از مناسبات سیاسی عصر خود دامن برچید و این ویژگی در تمایز شعر او شاید بیش از دیگر ویژگی‌ها او را از بدنه شعر فارسی که همیشه به دلیل نخبه‌گرا بودن با طبقات حاکم در ارتباط بوده نیز جدا می‌کند. عطار نیشابوری زهد و تقوا را در شعر و در زندگی نمایان کرده است.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: نکته دیگری که در مورد عطار نیشابوری منحصربه‌فرد است و شاید با بی‌ارتباط بودن با دربار نیز بی‌ارتباط نباشد، زندگی مبهم و پوشیده اوست. شخصیت عطار در ابری از ابهام فرورفته حتی اطلاعاتی که در مورد او وجود دارد از شاعرانی مانند سنایی و حافظ نیز کمتر است.

وی ادامه داد: در مورد زمان و شکل مرگ عطار نیشابوری داده‌های متناقضی وجود دارد و حتی در رابطه با نام اصلی او اطلاعات متفاوتی در منابع دیده می‌شود که تمامی این موارد از خلوت‌گزینی عامدانه شاعر نشأت می‌گیرد؛ در حالی که او به عنوان یک شاعر بسیار پرکار و شناخته شده آثار متعددی به نظم و نثر سرورده و مجموعه بزرگی از آثار به علت شهرت و تاثیرگذاری به او نسبت داده شده است.

قائمی با بیان اینکه عطار نیشابوری از حیث شخصیت فردی و اجتماعی، شرایط زندگی و آثار منحصربه‌فرد است، افزود: پیوند مرگ او با یکی از حساس‌ترین و دردناک‌ترین دوره‌های تاریخ ایران که عصر حمله مغول است بخش دیگری از این شخصیت معماگونه عطار را نشان می‌دهد.

وی با اشاره به اینکه عطار در آثار شخصیت ممتازی دارد و در نظم، نثر، مثنوی، غزل، قصیده و رباعی صاحب اثر است، بیان کرد: تذکره الاولیای عطار نیشابوری اثری بی‌نظیر در تذکره‌نویسی فارسی به شمار می‌رود که آثار او با این اثر آغاز می‌شود. عطار نیشابوری در تمثیل‌سازی، قصه‌سرایی و استفاده آگاهانه از رباعیات اقدامی که در مختارنامه انجام داد نیز از جمله فعالیت‌های او محسوب می‌شود.

استفاده آگاهانه عطار از نمادهای اساطیری در شعرهایش

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: استفاده آگاهانه‌ای که عطار از نمادها به ویژه نمادهای اساطیری که در شعر به کار برده نیز از جمله ویژگی‌های شخصیتی او به شمار می‌رود که در منطق الطیر او نماد سیمرغ متبلور است. کمیت بالای داستان‌سرایی مجموعه مثنوی‌های مسلم سروده شده توسط عطار نیشابوری آثاری مانند الهی‌نامه، اسرارنامه، مصیبت‌نامه و به ویژه منطق‌الطیر که بیشترین تعداد از داستان‌ها و حکایت‌ها را در بردارد نیز از ویژگی‌های دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد.

وی خاطرنشان کرد: کمیت بالای حکایات، تنوع حکایات و ضرب‌آهنگ تند روایت‌گری در عین تامل و نفوذی که در روح مخاطب خود دارد بخشی از ویژگی‌های عطار نیشابوری به عنوان یک شاعر عارف در شعر فارسی نیز منحصربه‌فرد است.

اشعار عطار نیشابوری فراتر از زمان و مکان

قائمی در خصوص چگونگی مجذوب شدن مخاطبان به آثار عطار نیشابوری، تصریح کرد: عطار جزو شاعرانی است که مخاطبان او محدود به زمان حیات و زبان سرایش و نگارش اشعار او نیستند، به این معنا که عطار نیشابوری تنها برای روزگار و هم زبانان خود شعر ننوشته است و به همین جهت اشعار عطار فراتر از زمان و مکان بوده و به اغلب زبان‌های مهم دنیا نیز ترجمه شده است.

وی با بیان اینکه چه نکاتی در شعر عطار وجود دارد که مخاطبان را مجذوب خود می‌کند، مطرح کرد: قطعا مهمترین ویژگی او نمادپردازی است. عطار به عنوان یک شاعر عارف از تمثیل، داستان، قصه، رمز و نماد آگاهانه استفاده می‌کرد که شاهکار او در این زمینه منطق الطیر است.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: ما در این اثر حرکت مرغان به سوی سیمرغ و وادی‌های موجود در این راه را مشاهده می‌کنیم که با مهارت بسیار شگفت‌انگیزی با مراتب سلوک پیوند پیدا کرده و در هر مرتبه داستان‌ها و داستانک‌های کوتاه و بلندی که مرتبط با مضمون اصلی سلوک و در عین حال در پیوند با مضامین فرعی سروده شده زمینه‌ای از بافت مفهومی را ایجاد کرده که مخاطب را در شرایط همزادپنداری با شاعر قرار داده و این علتی است که مخاطب را مجذوب عطار نیشابوری می‌کند.

وی با اشاره به اینکه سنایی پیش از عطار چندان به توفیقی دست پیدا نکرده بود، اظهار کرد: تنها کسی که شاید در این مسیر از عطار پیشی گرفت مولانا است و با وجود اینکه ما تمثیل‌سرایی را در شعر فارسی با کمیت و کیفیت‌های متفاوتی مشاهده می‌کنیم اما عطار در این زمینه قدرت کم‌نظیری دارد حتی در نمادپردازی و استفاده از نمادهای اساطیری مانند سیمرغ عطار از مولانا نیز توانمندتر است.

قائمی اضافه کرد: در عین حال زبان ساده‌تر و همه فهم‌تری را نسبت به شاعرانی مانند مولانا و حافظ به ویژه در حوزه شعر عرفانی دارد. عطار نیشابوری در عین اینکه به مسائل پیچیده می‌پردازد اما پیچیده گویی را اختیار نمی‌کند. شخصیت خاص شاعر که مسائل را از ابعاد متفاوتی تحلیل می‌کند و در دیدگاه‌ها تعصب ندارد نیز نکته دیگری است که مخاطب با او احساس نزدیکی و اعتماد بیشتری می‌کند.

انتهای پیام