فرسایش خاک و آلودگی آن، نه تنها تأثیرات منفی بر کشاورزی و تولید غذا دارد، بلکه می‌تواند به کیفیت آب‌های زیرزمینی و سطحی آسیب برساند. در خراسان رضوی، استفاده نامناسب از منابع آبی و آبیاری با آب‌های آلوده، خاک را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. این وضعیت، به ویژه در مناطقی که به کشاورزی وابسته هستند، به یک معضل اساسی تبدیل شده و بر درآمد کشاورزان و امنیت غذایی تأثیر منفی می‌گذارد.

علاوه بر این، تغییر کاربری اراضی، به ویژه در حومه شهرها، موجب تخریب اکوسیستم‌های طبیعی و کاهش کیفیت خاک شده است. فرآیندهای صنعتی و شهری، نه تنها به آلودگی خاک کمک می‌کنند، بلکه با تغییر در الگوهای بارش و افزایش دما، شرایط اقلیمی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. این تغییرات اقلیمی می‌تواند باعث افزایش فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی آن شود که در نهایت به بحران‌های اجتماعی و اقتصادی منجر می‌شود.

حجت شاکری -کارشناس مخاطرات- در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مسائل قانونی مرتبط با حفاظت از خاک و آب گفت: گرچه چندین بار مسائل خاص به صورت جزئی و قانونی مطرح شده است، اما جدیدترین و جامع‌ترین موضوع مربوط به هیئت وزیران در سال ۱۴۰۲ است که به پیشنهاد وزارت جهاد کشاورزی، قانون حفاظت از خاک به تصویب رسید؛ این قانون شامل ۳۱ ماده و تبصره‌ است.

وی با تأکید بر اینکه پیشگیری از بحران‌ها باید قبل از بروز هرگونه مشکل، در نظر گرفته شود، به ارتباط مستقیم آلودگی آب با آلودگی خاک اشاره کرد و افزود: آلودگی آب می‌تواند تغییرات بیولوژیکی را به دنبال داشته باشد که در نهایت بر آلودگی خاک تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل، فرمولی برای ارزیابی آلودگی در نظر گرفته شده است که نشان می‌دهد در برخی نقاط کشور، میانگین فرسایش خاک حدود ۳.۳ تن در هکتار است؛ اما در دامنه‌های زاگرس و البرز، این رقم به طور قابل توجهی بیشتر است و به هفت برابر میانگین جهانی می‌رسد.

این کارشناس مخاطرات ادامه داد: به طور کلی، میانگین فرسایش در ایران به ۱۶.۵ تن در هکتار می‌رسد که نشان ‌دهنده تأثیر فعالیت‌های انسانی و حوادث طبیعی بر این معضل است.

شاکری با تأکید بر اینکه برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به برنامه‌ریزی و اقدام جدی در حوزه حفاظت از منابع آب و خاک داریم، به تأثیر فعالیت‌های انسانی، به ویژه ویلاسازی، بر فرسایش خاک اشاره و بیان کرد: با توجه به نوع سازه‌ها در منطقه و فعالیت‌های انسانی که این فرآیند را تشدید می‌کند، شاهد ایجاد جریانات ویرانگر در برخی مناطق هستیم.

وی افزود: بارها بحث تغییرات و مقایسه شرایط کنونی با ۲۰ تا ۳۰ سال پیش را شنیده‌ایم. این تغییرات به خودی خود یک پدیده منفی نیست؛ اگر در نظر بگیریم که ایران در دسته‌بندی‌های اقلیم‌شناسی به عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک شناخته می‌شود، قطعاً فرسایش خاک در ۴۰ تا ۵۰ سال آینده از آنچه اکنون در دوره خشکسالی می‌بینیم، بیشتر خواهد بود.

این کارشناس مخاطرات تصریح کرد: طبیعت در یک بازه زمانی ممکن است به حالت خواب و خفتگی برود و پس از آن توان خود را بازیابی کند. این فرآیند به ویژه در دوره‌های ترسالی قابل مشاهده است که در آن طبیعت به طور مؤثرتری می‌تواند به فعالیت‌های خود ادامه دهد.

وی همچنین به اهمیت نقشه‌های خاک و تجزیه و تحلیل آن‌ها اشاره و اظهار کرد: در علم خاک‌شناسی، خاک‌های حاصلخیز معمولاً در مناطق خاصی وجود دارند و در برخی مناطق، این ویژگی کمتر به چشم می‌خورد. یکی از مسائلی که در این زمینه باید به آن توجه شود، آب‌های نامتعارف است. این آب‌ها شامل تمامی منابع آبی هستند که غیر از آب‌های شیمیایی، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی شیرین است.

شاکری ادامه داد: آب‌هایی که از حوزه‌های بارور کردن ابرها، باران‌های اسیدی، تصفیه فاضلاب‌ها و آب‌های شور به دست می‌آیند، تحت عنوان آب‌های نامتعارف قرار می‌گیرند. این آب‌ها می‌توانند تأثیرات منفی بر فرسایش، آلودگی و دیگر مسائل خاک داشته باشند. در این راستا، بحث امنیت خاک نیز در قوانین مطرح شده است.

وی با بیان اینکه خاک به عنوان یک ثروت ملی در کشور ما باید مورد توجه قرار گیرد، به سرانه زمین در ایران اشاره و اظهار کرد: در حالی که سرانه زمین در بسیاری از کشورها به سانتی‌متر می‌رسد، در کشور ما این مقدار به هکتار می‌رسد، اما متأسفانه از این منابع به شکل مؤثری استفاده نمی‌شود؛ عدم توجه به بافت خاک و این ثروت عظیم می‌تواند تبعات منفی به همراه داشته باشد.

این کارشناس مخاطرات همچنین بر لزوم مرور بند ۱۴ و بند ۱۵ قانون در رابطه با فاضلاب تأکید کرد و افزود: مواد و مصالحی که از سمت کوهستان به سمت دشت می‌آید، نشان می‌دهد این نوع خاک معمولاً در اکثر شهرهای ایران وجود دارد و می‌توان گفت که این خاک‌ها حداقل ۷۰۰ سال قدمت دارند؛ بنابراین، حفظ و مدیریت صحیح این منابع باید در اولویت قرار گیرد تا از تهدیدات احتمالی جلوگیری شود.

مشکلات موجود در شیوه‌های آبیاری و تأثیرات منفی آن بر خاک

استان خراسان رضوی با قرار گرفتن در پهنه خشک و نیمه‌خشک کشور، همزمان با معضل ملی فرسایش شدید خاک، با تهدیدات محلی ناشی از مدیریت منابع آبی در شهرهای بزرگ دست و پنجه نرم می‌کند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که میزان فرسایش در بسیاری از مناطق استان بالاتر از میانگین ۳.۳ تن در هکتار بوده و این امر پایداری کشاورزی را به شدت به خطر می‌اندازد.

نگرانی‌ها در حوزه شهری، به ویژه در شهرهای بزرگ‌تر، بر آلودگی منابع آب زیرزمینی متمرکز شده است. زیرساخت‌های ناکافی دفع فاضلاب شهری باعث نشت آلاینده‌ها به سفره‌های آب می‌شود و کیفیت منابع آبی را که برای کشاورزی و شرب ضروری هستند، تضعیف می‌کند.

میثم مجیدی، کارشناس آب و خاک نیز با اشاره به چالش‌های ناشی از آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی بیان کرد: دوره‌های زمین‌شناسی طول کشید تا به این مقطع برسیم و شهرها را بر روی این بسترها احداث کردیم؛ اما متأسفانه، با حفر چاه‌های فاضلاب و انتقال مواد آلاینده به زیرزمین، واقعیت آلودگی را نادیده می‌گیریم.

وی بیان کرد: در شهری مانند کاشمر با جمعیت بالای ۱۰۰ هزار نفر، اگر به بررسی سیستم دفع آب‌های فاضلاب بپردازیم، متوجه خواهیم شد که این سیستم به اندازه کافی مؤثر نیست.

وی ادامه داد: آب‌های مصرفی و مواد شوینده‌ای که به این سیستم وارد می‌شوند، تأثیر مستقیمی بر آلودگی محیط دارند. این فقط به آب‌های جاری محدود نمی‌شود؛ اگر تمدن کاریز و قنات را در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که سفره‌های زیرزمینی در مناطق شهری به خوبی جریان دارند.

این کارشناس آب و خاک به لزوم تعادل بین استفاده از طبیعت و حفظ آن اشاره و بیان کرد: ما نمی‌خواهیم دو دیدگاه فلسفی را در مقابل هم قرار دهیم؛ نه دیدگاه طبیعت‌گرایانه که همه چیز را در طبیعت نگه داریم و نه دیدگاه انسان‌گرایانه که طبیعت را به طور کامل در اختیار انسان قرار دهد. بلکه باید به گونه‌ای از طبیعت استفاده کنیم که این منابع برای نسل‌های آینده نیز حفظ شود.

وی افزود: خروج آلاینده‌ها از خاک در طبیعت به ندرت اتفاق می‌افتد و در شرایط کنونی، با ورود آلاینده‌ها به خاک، تغییر شکل آن‌ها را شاهد هستیم. در شهری مانند کاشمر، روان‌آب‌های شهری به محیط‌زیست آسیب می‌زنند و در فصل بارش، این آب‌ها به نقاط پایینی منتقل می‌شوند و در نهایت باعث رسوب و ایجاد آلودگی می‌شوند.

مجیدی بر اهمیت پروژه‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی تأکید و خاطرنشان کرد: این پروژه‌ها بسیار ارزشمندند و باید در فاز نهایی، آب‌ها جمع‌آوری و تصفیه شوند تا دوباره به سیستم شهری برگردند. با این حال، باید توجه داشت که شوری خاک و مشکلات دیگر نباید فقط به گردن کشاورزی انداخته شود و لازم است که به طور جدی این مسائل مورد توجه قرار گیرد.

وی با اشاره به مشکلات موجود در شیوه‌های آبیاری و تأثیرات منفی آن بر خاک تصریح کرد: یک کشاورز اگر سیستم آبیاری‌اش ایراد دارد، باید دستگاه‌های متولی به او راهکار ارائه دهند. کشاورز نمی‌تواند به سادگی این باغ را نابود کند فقط به این دلیل که آبیاری مشکل دارد. باید شیوه‌های جایگزین آبیاری به وی پیشنهاد شود تا بتواند به کشاورزی پایدار دست یابد.

این کارشناس آب و خاک ادامه داد: در سال ۱۳۹۳ در مرکز پژوهش‌های وزارت کشور، به این موضوع پرداخته شد که شیوه‌های آبیاری در ایران با استفاده از آب شور، خاک را آلوده می‌کند. اگر بخواهم این آلودگی را حذف کنم، باید بدانیم چه راهی را باید در پیش بگیرم؛ نیاز است که دستگاه‌های متولی در این زمینه کار کنند.

وی با اشاره به ماده ۲ قانون و نقش وزارت جهاد کشاورزی گفت: دستگاه‌های متولی باید شامل وزارتخانه‌ها، مؤسسات مردم نهاد و حتی مؤسسات خصوصی باشند تا بر اساس پتانسیل و ظرفیت‌های آموزشی خود، در این زمینه کمک کنند.

مجیدی به وظایف مشخص دستگاه‌ها نیز اشاره و اظهار کرد: هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی ضروری است تا بتوانند در یک حرکت منسجم به هدفی مشخص برسند. بر اساس قانون، همکاری بین‌بخشی و اولویت‌بندی کشاورزی برای حفظ بهره‌برداری پایدار ضروری است. هدف نهایی این اقدامات تأمین امنیت غذایی و حفظ محیط‌زیست است.

وی ادامه داد: هر خاک دارای پتانسیل خاصی است و ممکن است این پتانسیل برای اجرای یک پروژه خاص مناسب نباشد. بهتر است در چنین مواردی از اجرای پروژه صرف‌نظر کنیم یا بر اساس ظرفیت خاک، برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهیم.

این کارشناس آب و خاک به قانون برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی اشاره کرد و گفت: در این قانون تأکید شده که به دلیل رسیدن به نقطه بحرانی، باید کاهش ۲۰ درصدی در فرسایش خاک محقق شود. این موضوع نیازمند همکاری و تلاش جدی از سوی تمامی دستگاه‌های متولی و جامعه است تا بتوانیم به اهداف تعیین شده دست یابیم.

بحران فرسایش و آلودگی خاک یک چالش جدی و ملی

در دنیای امروز، حفظ و مدیریت منابع طبیعی به یکی از مهم‌ترین چالش‌های بشریت تبدیل شده است. بحران فرسایش و آلودگی خاک در ایران، به ویژه در استان‌های مستعدی چون خراسان رضوی، نه تنها تهدیدی برای اکوسیستم‌های طبیعی است، بلکه امنیت غذایی و سلامت عمومی را نیز به خطر می‌اندازد. تغییرات اقلیمی، رشد بی‌رویه جمعیت و افزایش فعالیت‌های صنعتی، فشار زیادی بر این منابع وارد کرده و ضرورت اتخاذ تدابیر جدی و مؤثر را به وضوح نمایان ساخته است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه بحران فرسایش و آلودگی خاک به یک چالش جدی و ملی تبدیل شده است، خاطرنشان کرد: این مشکلات نه تنها بر زندگی کنونی ما تأثیر می‌گذارد، بلکه نسل‌های آینده را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد.

فاطمه سعیدی‌کیا اظهار کرد: ضرورت دارد تعادل دقیقی بین دو دیدگاه افراطی-طبیعت‌گرایانه و انسان‌گرایانه- برقرار کنیم. این تعادل به ما این امکان را می‌دهد که از منابع طبیعی بهره‌برداری کنیم، اما در عین حال باید مراقب باشیم که به محیط‌زیست آسیب نرسانیم.

تغییرات اقلیمی و تغییر کاربری اراضی به عنوان دو عامل کلیدی در تشدید این بحران‌ها شناخته می‌شوند. اگر این چالش‌ها به درستی مدیریت نشوند، تبعات بسیار بدتری در انتظار ما خواهد بود.

سعیدی‌کیا با اشاره به اینکه برای جلوگیری از این مشکلات، عزم جدی و تلاش‌های مستمر در سطح ملی و محلی ضروری است، گفت: این تلاش‌ها نه تنها نیازمند تدوین قوانین سختگیرانه‌تر در حوزه کشاورزی و محیط‌زیست است، بلکه باید به برنامه‌های جامع‌تری برای جمع‌آوری و مدیریت منابع خاک و آب بپردازیم.

وی با بیان اینکه فرسایش و آلودگی خاک، مواردی هستند که باید به حداقل برسند، هشدار داد: هیچ‌کس نمی‌تواند نسبت به این مسائل بی‌تفاوت باشد؛ پژوهشگران، مسئولان اجرایی و جامعه باید همگی در این زمینه مسئولیت‌پذیر باشند. برای دستیابی به یک جامعه پایدار و کاهش آلودگی و فرسایش خاک، نیاز است تعارفات را کنار بگذاریم و به دنبال راهکارهایی مؤثر و عملی باشیم.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان رضوی بر اهمیت همکاری بین دستگاه‌ها و نهادهای مختلف تأکید و تصریح کرد: تنها از طریق هم‌افزایی می‌توانیم به اهداف خود در راستای حفاظت از خاک و محیط‌زیست دست یابیم. باید یک استراتژی جامع برای مدیریت منابع طبیعی ایجاد کنیم که شامل همکاری میان بخش‌های دولتی، خصوصی و جامعه مدنی باشد.

وی همچنین به ضرورت افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت خاک و آب اشاره و گفت: آگاهی مردم و کشاورزان در مورد تکنیک‌های پایدار کشاورزی و حفظ منابع طبیعی می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش آلودگی و فرسایش خاک داشته باشد. باید برنامه‌های آموزشی و ترویجی در سطح محلی برگزار شود تا افراد بیشتری به اهمیت حفاظت از محیط‌زیست پی ببرند و در این زمینه فعالیت کنند.

سعیدی‌کیا بر ضرورت استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی تأکید کرد و افزود: استفاده از فناوری‌های هوشمند می‌تواند به ما کمک کند تا منابع را بهینه‌تر مدیریت کنیم و از هدر رفت آنها جلوگیری کنیم؛ باید به سمت کشاورزی پایدار حرکت کنیم که نه تنها به نیازهای کنونی پاسخ دهد، بلکه برای نسل‌های آینده نیز منابع کافی را فراهم کند.

برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به برنامه‌ریزی منسجم و همکاری بین نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم نهاد و جامعه محلی احساس می‌شود. بدون وجود یک استراتژی جامع برای حفاظت از خاک و آب، تلاش‌های پراکنده و بی‌هدف ممکن است تنها به تشدید این مشکلات منجر شود. در این راستا، آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه اهمیت حفاظت از منابع طبیعی و مدیریت پایدار، باید در اولویت قرار گیرد.

متأسفانه، در بسیاری از موارد، کمبود اطلاعات و عدم آگاهی در بین کشاورزان و ساکنان مناطق شهری، باعث می‌شود که آنها نتوانند به درستی از منابع خود بهره‌برداری کنند. از سوی دیگر، نهادهای متولی نیز باید با ارائه راهکارهای عملی و مؤثر به کشاورزان، به آنها کمک کنند تا بتوانند به صورت پایدار از خاک و آب استفاده کنند.

انتهای پیام