در تابستان‌های گرم و طولانی، بخش قابل توجهی از آب این استخرهای روباز تبخیر می‌شود؛ برآوردها نشان می‌دهد ۳۰ تا ۴۰ درصد حجم ذخیره ‌شده در برخی مناطق در اثر تبخیر از بین می‌رود. این یعنی هزاران مترمکعب آب ارزشمند بی‌صدا به هوا می‌رود و فشار بیشتری بر منابع زیرزمینی و سدها وارد می‌شود.

انبوه استخرهای غیرهماهنگ و بدون مطالعات کارشناسی در نقاط مختلف، گاه بیش از خود خشکسالی، به افت سفره‌های آب زیرزمینی دامن زده‌اند. هر استخر بدون محاسبه ظرفیت خاک، اقلیم منطقه و الگوی کشت، می‌تواند به مخزن هدر رفت و نه به ذخیره‌ای پایدار تبدیل شود.

خوب و بد استخرهای کشاورزی دو روی یک سکه

با توجه به وضعیت بحرانی خشکسالی که کشور در سال‌های اخیر با آن مواجه است، تأمین منابع آب برای کشاورزی به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده است. در این راستا، ایجاد استخرهای کشاورزی به عنوان یک راهکار مؤثر برای مدیریت منابع آبی و ذخیره‌سازی آب باران و آب‌های سطحی مطرح می‌شود. با این حال، به رغم اهمیت این اقدام، قوانین موجود ایجاد استخرهای کشاورزی را ممنوع کرده است.

معاون جهاد کشاورزی شهرستان کاشمر، درباره وضعیت استخرهای کشاورزی در این شهرستان با توجه به بحران منابع آبی به ایسنا گفت: ایجاد استخر کشاورزی به دلیل اینکه خاک را از حیز کشاورزی خارج می‌کند، بر اساس قانون امور اراضی ممنوع است.

احمدرضا محمودی، ادامه داد: چون ایجاد استخر به معنای تغییر کاربری است، ما به شدت با آن مخالف هستیم؛ اما در عین حال، با توجه به ناترازی انرژی و خاموشی‌های چاه‌ موتورها، مدیریت منابع آب نیز مسئله‌ای حائز اهمیت است.

وی افزود: مدیریت آبیاری نشان می‌دهد که وجود استخر می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا مدار آبیاری را حفظ کرده و گیاهان را از بی‌آبی نجات دهند. با این حال، باید توجه داشت که استخرهای کشاورزی تنها یک مسکن موقت هستند و در بلندمدت، با توجه به مشکلات موجود در تأمین منابع آب، این استخرها نیز نمی‌توانند راه‌گشا باشند.

معاون جهاد کشاورزی شهرستان کاشمر، تأکید کرد: استخرها در کوتاه‌ مدت می‌توانند به کشاورزان کمک کنند تا در تابستان با بحران کم‌آبی مواجه نشوند. البته طبق قانون، اگر کسی قصد داشته باشد از سیستم آبیاری تحت فشار استفاده کند، می‌تواند مجوز ایجاد استخر را دریافت کند.

محمودی همچنین تصریح کرد: بر اساس قانون، هر چاه موتور یا منبع آبی تنها می‌تواند یک استخر داشته باشد و هیچ فردی مجاز نیست برای خود، چندین استخر بسازد. متأسفانه در این زمینه یک خلأ قانونی وجود دارد و در شرایط خشکسالی، اگر استخر برای کشاورز ضروری است، باید راهکارهای قانونی مناسبی نیز اندیشیده شود.

وی ادامه داد: برخی از استخرها به جمع‌آوری روان آب‌های جاری می‌پردازند که این عمل نیز غیرقانونی است، زیرا آب انفال متعلق به عموم است و هیچ فردی حق ندارد آن را جمع‌آوری کند.

این کارشناس بخش کشاورزی با اشاره به ایجاد استخرهایی در دامنه کوه‌ها که روان آب‌ها را به داخل آن‌ها هدایت می‌کنند، گفت: این اقدام به‌ طور کامل غیرقانونی است. طبق قانون، اگر استخری ساخته شود، ما موظف به ارائه اخطار و اقدام قانونی هستیم. بسیاری از این استخرها در داخل باغ‌هایی که دیوارکشی شده‌اند، ساخته شده‌اند و به همین دلیل، تشخیص به‌ موقع آن‌ها امکان‌پذیر نیست.

محمودی در ادامه افزود: برخی افراد اقدام به ساخت استخر کرده و چندین کامیون خاک را برداشت کرده‌اند، در این راستا، ما نیز برای پر کردن این استخرها ناچار به جابه‌جایی خاک از مکان‌های دیگر هستیم که این کار عملاً غیرممکن است و نیاز به تجهیزات خاصی دارد. همچنین از کجا خاک را تهیه کنیم تا دوباره با مشکل مواجه نشویم.

بر اساس قانون، هرگونه برداشت خاک تخلف محسوب می‌شود و در هر نقطه‌ای هم که خاک ریخته شود، تخلف دیگری نیز رخ داده است. در نهایت، برای پر کردن استخرها ناچار به استفاده از خاک نامرغوب روی خاک‌های مرغوب کشاورزی هستیم که این امر عملاً کاربری زراعی آن‌ها را از بین می‌برد.

معاون جهاد کشاورزی شهرستان کاشمر، در خصوص چالش‌های مقابله با استخرهای کشاورزی گفت: هرچند در برخی مواقع این کار دشوار است، اما افرادی که استخر دارند و می‌توانند آب را به ‌خوبی مدیریت کنند، در آبیاری درختان در مدار خاص موفق‌تر خواهند بود. یکی از دلایل کاهش سالانه سطح زیر کشت انار، افزایش خاموشی‌ها و کاهش سطح زیر کشت برای بهبود کیفیت محصول است.

وی افزود: به طور متوسط هر سال حدود ۱.۲ متر افت سطح آب‌های زیرزمینی را شاهد هستیم. تمام آب مورد استفاده در منطقه، اعم از صنعت، شرب و کشاورزی، به‌ طور کامل به آب‌های زیرزمینی وابسته است و با توجه به برداشت بیش از حد، این منابع در حال کاهش هستند.

محمودی همچنین از وجود ۴۵۰ استخر کشاورزی در شهرستان خبر داد و گفت: از این تعداد، ۷۵ درصد فاقد مجوز هستند. ضمن اینکه در مدیریت جهاد کشاورزی، دو بخش داریم؛ یکی اداره امور اراضی و دیگری اداره تولیدات گیاهی. طبق قوانین و از نظر اداره امور اراضی، ایجاد هر نوع استخر در اراضی کشاورزی به معنای تغییر کاربری است و ممنوع هست. با این حال و از منظر اداره تولیدات گیاهی، وضعیت کنونی استخرها می‌تواند به بهبود مدیریت آبیاری کمک کند، اما این موضوع نمی‌تواند مانع از برخورد با استخرهای غیرمجاز شود.

وی تأکید کرد: اگر خاموشی‌ها برطرف شوند، نیازی به ایجاد استخر نخواهد بود. همچنین، در صورت اجرای سیستم‌های آبیاری نوین، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. با این وجود، به دلیل خرده‌ مالکی شدید، اراضی کمتر از سه هکتار برای اجرای این نوع آبیاری بسیار کم است و هزینه‌های آن با هزینه‌های اراضی بزرگ یکسان است که عملاً توجیه اقتصادی برای اراضی کوچک ندارد.

استخرهای ذخیره آب کشاورزی یکی از رایج‌ترین راهکارهای مدیریت منابع آب

در سال‌های اخیر و به‌ ویژه با گسترش بحران کم‌آبی در بسیاری از مناطق، استفاده از استخرهای ذخیره آب کشاورزی به یکی از رایج‌ترین راهکارهای مدیریت منابع آب در اراضی و باغات تبدیل شده است. این استخرها که می‌توانند خاکی، سیمانی یا اکثراً پلیمری (ژئوممبران) باشند، نقش مهمی در تنظیم برداشت و مصرف آب ایفا می‌کنند. با این حال، گسترش بی‌رویه یا غیراصولی این سازه‌ها می‌تواند پیامدهایی منفی نیز به همراه داشته باشد.

سید نوید نبوی، پژوهشگر و کارشناس ارشد سازه‌های آبی، در گفت و گو با ایسنا به بررسی مزایای ایجاد استخرهای کشاورزی و نقش آن‌ها در مدیریت آب پرداخت و گفت: بزرگ‌ترین مزیت استخرهای ذخیره، امکان ذخیره‌سازی آب در زمان دسترسی و استفاده از آن در زمان نیاز است.

نبوی توضیح داد: در بسیاری از مناطق کشور، آب دهی چاه‌ها به مرور زمان کاهش یافته یا در ساعات خاصی از شبانه‌روز قابل بهره‌برداری است. این نوسان در تأمین آب، اجرای روش‌های آبیاری نوین مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی را با مشکلاتی مواجه می‌کند.

وی همچنین با بیان اینکه وجود آب ذخیره‌ شده در استخرها در مواقع خرابی پمپ یا قطع برق، می‌تواند از خسارت به باغ‌ها جلوگیری کند، اظهار کرد: استخرها به عنوان مخازن تعدیل‌ کننده عمل کرده و عملیات آبیاری اراضی کشاورزی و باغات را از نظر زمان‌بندی و موجودیت آب تسهیل می‌کنند.

استخرهای آب کشاورزی به‌ عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در مدیریت منابع آبی، تأثیر قابل توجهی در بهبود کیفیت آب آبیاری دارند. به گفته کارشناسان، این استخرها محل مناسبی برای ته‌نشینی ذرات معلق و ناخالصی‌های موجود در آب هستند. بسیاری از چاه‌های کشاورزی حاوی شن، رس و دیگر ناخالصی‌ها هستند که در صورت ورود مستقیم به سیستم لوله‌کشی، می‌توانند باعث گرفتگی قطره‌ چکان‌ها و افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری شوند. وجود استخرها می‌تواند این مشکل را کاهش دهد و کیفیت آب ورودی به شبکه آبیاری را بهبود بخشد.

علاوه بر این، در برخی روستاها و مناطق کشاورزی، استخرها کاربردهای چندمنظوره‌ای دارند. این استخرها نه تنها برای ذخیره آب استفاده می‌شوند، بلکه به‌ عنوان مکان‌هایی برای پرورش ماهی و ایجاد درآمد جانبی نیز عمل می‌کنند. این ویژگی چند منظوره بودن، جذابیت اقتصادی احداث استخر را برای بسیاری از کشاورزان افزایش داده و به بهبود معیشت آن‌ها کمک می‌کند.

این پژوهشگر آب و خاک و کارشناس ارشد سازه‌های آبی، با اشاره به مزایای این استخرها، خاطرنشان کرد: این پروژه‌ها همچنین نگرانی‌هایی را به همراه دارند که نمی‌توان از آن‌ها چشم‌پوشی کرد.

وی گفت: یکی از چالش‌های اصلی، تبخیر بسیار زیاد آب در مناطق خشک ایران است؛ ایران یکی از بالاترین نرخ‌های تبخیر سالانه را در جهان دارد. با افزایش سطح آب آزاد در استخرها، به ویژه در تابستان، بخش قابل‌توجهی از آب از دست می‌رود.

نبوی با اشاره به اینکه این اتلاف آب در مناطقی مانند خراسان رضوی و دشت ترشیز می‌تواند بسیار قابل‌توجه باشد، تأکید کرد: تبخیر زیاد به‌ ویژه در استخرهای کم‌عمق و گسترده بیشتر است. در ناحیه‌ای کوچک میان کاشمر و خلیل‌آباد، تعداد زیادی استخر مشاهده می‌شود که بالا بودن این تعداد استخر به همراه تبخیر بالای آن‌ها، به معنای از دست رفتن حجم قابل توجهی از آب در شرایط سخت خشکسالی و کم‌آبی در دشت ترشیز است.

وی با بیان اینکه به منظور مقابله با مشکل تبخیر آب از استخرهای کشاورزی، پیشنهاد می‌شود قانونی ابلاغ شود که تمامی استخرها ملزم به داشتن پوشش فوقانی باشند، اظهار کرد: این پوشش می‌تواند با توجه به وسعت سطح استخر و هزینه‌های مربوط به آن، از جنس‌های مختلفی مانند ژئوممبران یا هر نوع پوشش دیگری باشد که در توان مالی کشاورز قرار دارد. به این ترتیب، استفاده از این پوشش‌ها می‌تواند به کاهش میزان تبخیر و بهینه‌سازی مصرف آب کمک کند.

نبوی همچنین به چالش‌های دیگری که احداث استخرهای کشاورزی به همراه دارد، اشاره و بیان کرد: در مزارع کوچک، استخرها بخشی از زمین قابل کشت را اشغال می‌کنند و این موضوع می‌تواند تأثیر منفی بر تولیدات کشاورزی داشته باشد.

وی افزود: علاوه بر این، هزینه ساخت استخرهای سیمانی و پلیمری ممکن است برای برخی از بهره‌برداران سنگین باشد. نگهداری سالانه، لایروبی و تعمیرات نیز هزینه‌زاست و این موارد می‌تواند بار مالی اضافی بر دوش کشاورزان بگذارد.

این پژوهشگر و کارشناس ارشد سازه‌های آبی هشدار داد: ذخیره‌سازی آب در استخرهای کشاورزی، با وجود ظاهر مفید آن، در شرایط کنونی افت شدید منابع آب زیرزمینی، نمی‌تواند به بهبود وضعیت آبی کشور کمک کند و حتی ممکن است روند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی را تشدید کند.

نبوی، گفت: پرسش اساسی این است که آیا ذخیره آب در استخرهای کشاورزی، آن هم در شرایطی که منابع آب زیرزمینی کشور با افت شدید روبه‌رو هستند، اقدامی صحیح است؟

وی افزود: در علم منابع آب مفهومی به نام بیلان آب وجود دارد که بیانگر توازن بین آب ورودی و خروجی از یک سفره زیرزمینی است. زمانی که کشاورز تمامی حقابه خود را از دل زمین استخراج کرده و در استخر ذخیره می‌کند، در واقع همان آب از چرخه طبیعی تغذیه سفره خارج می‌شود و فرصتی برای احیای منابع آب زیرزمینی باقی نمی‌ماند.

در دهه‌های اخیر توسعه سیستم‌های آبیاری نوین مانند قطره‌ای و بارانی به صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف آب منجر شده است، اما از آنجا که آب صرفه‌جویی شده نیز اغلب برداشت و در استخرها ذخیره می‌شود، تأثیری در بهبود روند افت آب‌های زیرزمینی دیده نمی‌شود. در بسیاری از موارد، کشاورزان با دستیابی به این حجم آب اضافی، سطح زیرکشت خود را افزایش می‌دهند و این موضوع عملاً اثر مثبت صرفه‌جویی را از بین می‌برد.

این پژوهشگر آب، راهکار مؤثر را در مدیریت جمعی آب در سطح حوضه‌های زیرزمینی دانست و گفت: اگر تمامی کشاورزانی که از یک سفره آب زیرزمینی بهره‌برداری می‌کنند، بر سر آن توافق کنند که آب صرفه‌جویی شده را برداشت نکرده و اجازه دهند در زمین باقی بماند، روند افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌تواند متوقف یا کند شود. در کنار این اقدام، باید دولت نیز مشوق‌هایی برای کشاورزانی که در مسیر حفاظت از منابع آب همکاری می‌کنند، در نظر بگیرد تا از نظر معیشتی دچار مشکل نشوند.

نبوی تأکید کرد: هرگونه طرح یا تصمیم در حوزه منابع آب باید با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی و معیشتی کشاورزان طراحی شود، چراکه آنان در خط مقدم حفظ امنیت غذایی کشور قرار دارند.

استخرها به چالش‌های جدی تبدیل شده‌اند

در شرایط کنونی بحران کم‌آبی در منطقه ترشیز، استخرهای کشاورزی به عنوان یک راهکار برای ذخیره‌سازی آب و مدیریت منابع آبی مطرح شده‌اند، اما واقعیت نشان می‌دهد که این استخرها در بسیاری از موارد به چالش‌های جدی تبدیل شده‌اند. تبخیر بالا، عدم مدیریت صحیح و عدم طراحی علمی، از جمله عواملی هستند که باعث می‌شوند این استخرها نه تنها کمک‌کننده نباشند، بلکه به افت بیشتر سطح آب‌های زیرزمینی و تخریب محیط‌زیست دامن بزنند.

میثم ساجدی، پژوهشگر آب با بیان اینکه بسیاری از استخرهای موجود فاقد مجوز هستند و در شرایطی ساخته شده‌اند که قوانین مربوط به حفاظت از منابع آب و جلوگیری از تغییر کاربری زمین را نقض می‌کنند، افزود: این موارد نه تنها کارایی استخرها را کاهش می‌دهد، بلکه مشکلات قانونی و زیست‌محیطی جدیدی را ایجاد می‌کند. به علاوه، خاکبرداری‌های غیرمجاز برای ساخت و پر کردن این استخرها به تخریب زمین‌های زراعی و هدر رفت منابع خاک منجر می‌شود.

وی با اشاره به اینکه برای بهبود وضعیت موجود، نیاز به طراحی هدفمند و علمی استخرها، آموزش کشاورزان و استفاده از فناوری‌های نوین کاهش تبخیر وجود دارد، خاطرنشان کرد: برطرف کردن مشکلات ناشی از خاموشی‌ها و ناترازی انرژی می‌تواند به کاهش وابستگی به استخرها کمک کند. در واقع، برای دستیابی به یک مدیریت پایدار منابع آب، ضروری است که مسئولان با دقت بیشتری به مسائل موجود توجه و تدابیر قانونی و عملی مناسبی را برای مدیریت بهینه منابع آب اتخاذ کنند.

این پژوهشگر آب افزود: استخرهای کشاورزی می‌توانند در صورت مدیریت صحیح و علمی و هدفمند به عنوان ابزاری مؤثر برای مقابله با بحران کم‌آبی عمل کنند، اما بی‌توجهی به اصول اساسی و عدم نظارت می‌تواند نتایج معکوس به همراه داشته باشد.

مدیریت سنتی بر این استخرها نیز وضعیت را دشوارتر کرده است. بسیاری از آنها فاقد پوشش‌های ضدتبخیر، سیستم‌های هوشمند پایش حجم آب و دستورالعمل برداشت به‌موقع هستند. چنین سازوکار ناقصی سبب می‌شود حتی آب ذخیره‌ شده نیز بهره‌وری مطلوب نداشته باشد و بحران کم‌آبی شدت گیرد.

کارشناسان آب و محیط‌زیست سال‌هاست هشدار داده‌اند؛ آموزش کشاورزان، استفاده از فناوری‌های نوین کاهش تبخیر و طراحی علمی استخرها باید به اولویت تبدیل شود؛ اما این هشدارها در بسیاری مناطق نادیده گرفته شده و نتیجه آن، افت بی‌سابقه سطح آب‌های زیرزمینی و فشار فزاینده بر سدهاست.

ساجدی تصریح کرد: استخرهای کشاورزی می‌توانند دوست منابع آب منطقه باشند، اگر بر پایه علم، نظارت و مدیریت هوشمند ساخته و بهره‌برداری شوند. در غیر این صورت، همین «ذخیره ظاهری آب» به عاملی برای تشدید بحران تبدیل می‌شود.

به گزارش ایسنا، ممنوعیت‌های قانونی در این زمینه به دلایل مختلفی وضع شده‌اند، از جمله حفاظت از منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از تبخیر و هدر رفت آب؛ اما برخی کارشناسان و متخصصان بخش کشاورزی با توجه به شرایط کنونی و بحران آب، به این نکته اشاره می‌کنند که ایجاد استخرهای کشاورزی باید به صورت هدفمند و با نظارت کارشناسان انجام شود.

گرچه استخرهای کشاورزی می‌توانند به عنوان یک راهکار مؤثر برای ذخیره‌سازی آب عمل کنند اما باید به این نکته توجه کرد که ایجاد استخرهای کشاورزی بدون برنامه‌ریزی و نظارت می‌تواند عواقب نامطلوبی به دنبال داشته باشد. اگر این استخرها به درستی طراحی و مدیریت نشوند، می‌تواند به نابودی منابع آب، تخریب محیط‌زیست و اکوسیستم‌های محلی منجر شود.

انتهای پیام