ایمان فرهمندی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در نگاه ما مشهدالرضا(ع)، جهان‌شهر برکت و کرامت است و بر محور مضجع شریف رضوی شکل گرفته است. اگر قرار باشد مشهد در همه شاخص‌ها شهری موفق باشد، باید این مزیت نسبی خود را حفظ و تقویت کند. امروز اگر فردی وارد مشهد شود و بدون در نظر گرفتن حرم مطهر امام‌رضا(ع)، شهر را ببیند و شاخص‌های شهری را رصد کند، به‌سختی می‌تواند تشخیص دهد که این شهر یک شهر زیارتی یا گردشگری است. مسئله اصلی ما همین است؛ یعنی در عمل باور عمومی و عینی به «زیارتی بودن شهر» ضعیف است. اگرچه در گفتار همه تأکید داریم که مشهد شهر امام‌رضاست، اما این باور در عرصه عمل و مدیریت شهری متجلی نشده است.

وی ادامه داد: اکنون این پرسش جدی مطرح است که آیا نظام حمل‌ونقل ما با محوریت زیارت طراحی شده است؟ آیا اقتصاد شهر بر پایه اقتصاد زیارت توسعه یافته؟ آیا دانشگاه‌ها در جهت دانش و اقتصاد مرتبط با زیارت رشد کرده‌اند؟ آیا صنعت ما بر مبنای نیازهای زیارت توسعه یافته است؟ پاسخ همه این پرسش‌ها، متأسفانه منفی یا  بسیار ضعیف است. درواقع سهم زیارت در اقتصاد، صنعت، حمل‌ونقل و سایر شاخص‌های شهری، سهمی چشمگیر نیست. افزون بر این، آنچه هم‌اکنون در حوزه زیارت وجود دارد، هماهنگ و به‌هم‌پیوسته نیست. ما خدمات زیارت ارائه می‌دهیم، اما اقتصاد آن نقشی در این خدمات ندارد و عملاً اقتصاد زیارت به مفهوم واقعی در کشور وجود ندارد.

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد با بیان اینکه در حال حاضر دو جریانی مالی در حوزه زیارت فعال‌اند، افزود: بخشی که تقریباً فقط کسب درآمد می‌کند و عمدتاً بخش خصوصیِ اقامت و خدمات پیرامونی حرم را در بر می‌گیرد و بخش دیگر بخشی است که فقط هزینه می‌کند و درآمدی ندارد که شامل بخش‌های عمومی دولت، مدیریت شهری و آستان قدس رضوی است. این دو جریان مالی هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند و همین گسست، مانع شکل‌گیری یک اقتصاد پایدار در حوزه زیارت شده است.

فرهمندی با تاکید بر اینکه اگر بخواهیم زیارت پایدار باشد، باید ابتدا اقتصاد آن پایدار شود، ادامه داد: نخستین گام برای پایداری اقتصاد، اتصال این دو جریان مالی و ایجاد چرخه‌ای است که در آن درآمدهای حوزه زیارت صرف توسعه خدمات زیارتی شود. اگر کیفیت خدمات ارتقا یابد، این خود باعث افزایش جذب زائر و تقویت مجدد درآمد می‌شود، اما امروز چنین چرخه‌ای وجود ندارد و به همین دلیل اقتصاد زیارت شکل نگرفته و وضعیت موجود نیز تداوم یافته است. ما هرچه تلاش ‌کنیم زائر بیشتری جذب کنیم و تعداد ۳۰ میلیون زائر در سال را به ۵۰ و حتی ۱۰۰ میلیون نفر برسانیم، به‌دلیل ضعف زیرساخت‌ها و هزینه‌های فزاینده، نه‌تنها کیفیت ارتقا پیدا نمی‌کند، بلکه کاهش نیز می‌یابد.

ظرفیت زیارت برای همه اقشار باید فراهم شود

وی بیان کرد: در کنار این مسئله، باید به واقعیتی مهم توجه کنیم؛ اینکه امام‌رضا(ع) «حج فقرا» است. بخش قابل‌توجهی از زائران توان پرداخت هزینه‌های بالا را ندارند و ما موظفیم ظرفیت زیارت را برای دهک‌های پایین اقتصادی فراهم کنیم. در مقابل، دهک‌های میانی و بالا توان پرداخت بیشتری دارند و باید زیرساخت‌های مناسب برای بهره‌گیری آنان از خدمات کیفی فراهم شود. این زیرساخت‌ها شامل زیرساخت‌های حقوقی، مدیریتی و فیزیکی است که هنوز برنامه‌ریزی جامعی درباره آن‌ها انجام نشده؛ زیرا همچنان باور عمومیِ مدیریت‌ها به زیارتی ‌بودن شهر شکل نگرفته است. متاسفانه در جلسات مدیریتی معمولاً درباره اقتصاد زیارت فقط شعار داده می‌شود و خروجی عملی دیده نمی‌شود.

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد اضافه کرد: البته در این مسیر گام‌هایی نیز برداشته شده است. به طور مثال تلاش کرده‌ایم حوزه حمل‌ونقل شهری را با محوریت زیارت تقویت کنیم. فاز اول خط سه قطار شهری، که در همین سال به بهره‌برداری خواهد رسید، از مهم‌ترین اقدامات مدیریت شهری در این دوره به شمار می‌رود. اکنون مردم می‌توانند برای زیارت حرم مطهر از شبکه ریلی استفاده کنند و ساعات بهره‌برداری آن تا ساعت ۱۰ شب تمدید شده است و سکوی دوم آن نیز بهره‌برداری شد.  

فرهمندی از فعال‌سازی ایستگاه بسیج تا پایان سال خبر داد و گفت: این ایستگاه، حلقه میانی شبکه ریلی است که با محوریت ایستگاه باب‌الجواد(ع) و حرم مطهر شکل گرفته و تا پایان سال تکمیل خواهد شد. امتداد این شبکه نیز در فاز دوم در دست اجراست و قراردادهای مربوطه برای ادامه کار تصویب و ابلاغ شده است.

وی درباره حوزه تقویت ناوگان و اتوبوسرانی اظهار کرد: برای خط یک بی‌آرتی، پس از گذشت ۳۰ سال، برای اولین بار ناوگان دوکابین وارد شهر شده است. با بهره‌گیری از این ناوگان، ظرفیت خط یک بی‌آرتی تقریباً دو برابر خواهد شد و ساعات سرویس‌دهی نیز افزایش می‌یابد. همچنین در فصل تابستان و در خطوط شب‌کار، برنامه‌ریزی‌های لازم برای ارائه خدمات شبانه‌روزی انجام شده است تا شهروندان و زائران بتوانند در تمام ساعات روز از حمل‌ونقل عمومی برای زیارت حرم مطهر بهره‌مند شوند.

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد در ادامه به بخش اقامت زائران اشاره کرد و گفت: در بخش اقامت نیز گرچه متولی اصلی نیستیم، اما پشتیبانی خدماتی را برعهده داریم. به طور مثال در فراهم‌کردن ظرفیت‌های اقامت اضطراری و عادی، همکاری و پشتیبانی لازم را داریم. تلاش ما این است که فرصت‌هایی فراهم شود و زیرساخت‌هایی که توسط مجموعه‌های متولی ایجاد شده‌اند، از نظر خدمات شهری و حمل‌ونقل پشتیبانی شوند. به‌عنوان نمونه، به زائرشهر رضوی خدمات لازم شهری ارائه و حمل‌ونقل پشتیبانی می‌شود.

فرهمندی با بیان اینکه در حوزه فرهنگی و اجتماعی نیز خدمات به زائر و امکانات اقامتی تحت حمایت ما قرار دارند، افزود: به‌طور مثال، بوستان زائرپذیر غدیر مورد بازپیرایی و فعال‌سازی قرار گرفته‌ است و با نگاه جدید «زائرمحور» مدیریت می‌شوند. پیش از این، نگاه ما به این فضاها صرفاً خدماتی و مشابه سایر مناطق شهر بود، شامل نظافت، دسترسی‌ها، هرس درختان و سایر امور خدماتی. اکنون این نگاه تغییر یافته و به سمت بهره‌بردارمحوری حرکت می‌کنیم، به‌طوری که این فضاها به‌عنوان حوزه‌های پشتیبان زیارت دیده شوند. درواقع اکنون نگاه مدیریت شهری به فضاها و خدمات شهر از کالبدمحوری به زائرمحوری تغییر یافته و این آغاز مسیر تحولات پایدار در مشهد به حساب می‌آید.

زیرساخت‌های شهری باید با محوریت زیارت تقویت شود

وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از برنامه‌های مهم، طراحی «پیشخوان‌های زیارت» در ۲۰۰۰ نقطه شهر است تا هر شهروند، در هر محله که از خانه خارج می‌شود، نشانه‌ای از هویت رضوی ببیند. احیای سنت سلام ‌دادن به حرم، که روزگاری بخشی از ذهنیت شهروندان بود، در فضای شهری کمرنگ شده و ما تلاش داریم این ذهنیت را با نشانه‌های بصری، المان‌ها، رنگ، نور و سایر عناصر هویتی احیا کنیم. اگر زیرساخت فکری جامعه به زیارتی ‌بودن شهر بازگردد، سایر زیرساخت‌ها نیز به ‌تدریج اصلاح می‌شوند.

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد اضافه کرد: در کنار این اقدامات، برنامه مسجدمحوری نیز پیگیری می‌شود؛ چراکه مسجد باید محور محله باشد، همان‌طور که حرم، محور شهر است. تلاش داریم خدمات شهری و فعالیت‌های محله‌ای را به مساجد منتقل کنیم تا ارتباط ذهنی محلات با حرم مطهر تقویت شود.

بوستان کرامت و برکت، نماد هویت زیارتی شهر مشهد

فرهمندی درباره دلیل نام‌گذاری بزرگ‌ترین پارک شهر با عنوان «بوستان کرامت» گفت: این عنوان به این دلیل نام‌گذاری شده است که واژه کلیدی «کرامت» به‌طور ناخودآگاه ذهن مخاطب را به امام رضا(ع) متوجه می‌کند. همچنین، در غرب شهر، بزرگ‌ترین بوستان منطقه با عنوان «بوستان برکت» ایجاد شده است و واژه «برکت» نیز ذهن را به‌سوی امام رضا(ع) هدایت می‌کند. حتی شعار مدیریت شهری در این دوره، مبتنی بر دو کلیدواژه «کرامت» و «برکت» بوده است؛ بدین‌معنا که در حوزه خدمات، کرامت زائران و مردم مورد توجه قرار گرفته و در حوزه اقتصاد، بهره‌گیری از برکت مضجع منور رضوی مدنظر قرار گرفته است. این دو کلیدواژه، حتی در خارج از کشور نیز، ذهن‌ها را به سمت امام رضا(ع) سوق می‌دهد و تلاش ما بر آن بوده که نمادها و المان‌های شهری نیز با نگاه رضوی طراحی شوند تا هویت زیارتی شهر متجلی و ملموس شود.

وی با بیان اینکه ایجاد این زیرساخت‌های ذهنی زمینه‌ساز آماده‌سازی سایر زیرساخت‌ها، از جمله زیرساخت‌های حقوقی، قانونی و فیزیکی خواهد بود، ادامه داد:  تغییرات فیزیکی و تحولات مرتبط با منظر شهری، فرآیندی بلندمدت است و ممکن است حدود ۲۰ سال به طول بیانجامد، اما هدف ما آغاز مسیر و ایجاد تحولات پایدار است. در حوزه فیزیکی نیز اقدامات متعددی انجام شده است؛ از حمل‌ونقل و خدمات شهری تا شهرسازی.  

رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر مشهد افزود: همچنین یکی از موضوعات مهمی که در این زمینه دنبال می‌شود، بهبود سیما و منظر شهری است. تلاش شده است تا نماها و المان‌های شهری با نگاه زیارتی و مرتبط با امام رضا(ع) طراحی شود و هرچند هنوز همه مسائل حل نشده و برخی اشتباهات نیز وجود دارد، مسیر آغاز شده و امید به ادامه آن وجود دارد.

فرهمندی تاکید کرد: گردشگری زیارتی تنها زمانی متحول خواهد شد که زیرساخت‌های فکری، حقوقی، قانونی و فیزیکی فراهم شده باشد. هرچه این زیرساخت‌ها آماده‌تر شود، گردشگری زیارت به ‌صورت طبیعی در بسترهای آماده شکل خواهد گرفت و توسعه خواهد یافت. اگرچه در حال حاضر باور و شناخت کافی از اقتصاد زیارت و اکوسیستم مرتبط با آن وجود ندارد، اما به تدریج این موضوع در ادبیات گفتاری، مکاتبات اداری، مطالعات و پژوهش‌ها مطرح می‌شود و در مصوبات حوزه‌های مختلف دولت و مدیریت شهری نیز وارد می‌شود.

وی در ادامه گفت: هم‌اکنون، اکوسیستم زیارت در شهر به شکل کامل وجود ندارد؛ اقتصاد، حمل‌ونقل، خدمات و سایر شاخص‌ها هنوز به‌طور منسجم با زیارت پیوند نخورده‌اند. نقش مدیریت شهری، همراهی دولت و سایر نهادها و حتی حوزه آموزش و پرورش، در ایجاد این اکوسیستم بسیار مهم است. هدف نهایی آن است که در افق زمانی مناسب، این مسائل حل شود و شهر مشهد به‌ طور واقعی جایگاه خود را به‌عنوان شهر زیارتی امام رضا(ع) باز یابد و اکوسیستم زیارت در آن شکل گیرد.

انتهای پیام