شب یلدا طولانیترین شب سال، آئینی کهن در فرهنگ ایرانی است که در استان قزوین با آداب و رسومی ویژه برگزار میشود. این شب نه تنها گردهمایی خانوادگی، بلکه نمادی از پیوند نسلها، احترام به سنتها و گرامیداشت طبیعت است. اما در سالهای اخیر، تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، شکل و محتوای این آئین را دستخوش تغییر کرده است. گزارش پیشرو، نگاهی به پیشینه، آداب و رسوم یلدا در قزوین و چالشهای امروزی این آئین دارد.
یلدا نماد همبستگی خانوادگی و احترام به بزرگترها
شب یلدا یا چله قدمتی چند هزار ساله در فرهنگ ایران دارد. در قزوین نیز مانند دیگر مناطق ایران، این شب بهعنوان نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و آغاز باززایی خورشید گرامی داشته میشود. در گذشته مردم قزوین باور داشتند که در این شب باید با گردهمایی و شادی، اهریمن تاریکی را دور کنند. مردم قزوین در این شب با پوشیدن لباسهای محلی و گرد آمدن در خانه بزرگترها، سفرهای رنگین پهن میکردند. میوههای خشک و تر بهویژه هندوانه، انار و آجیل مخصوص قزوین از اجزای اصلی سفره یلداست. خواندن اشعار حافظ، شاهنامهخوانی و نقل داستانهای قدیمی نیز از آئینهای ویژه این شب در قزوین به شمار میرود. غذاهای محلی مانند کلهجوش و آش مخصوص یلدا نیز در برخی خانوادهها طبخ میشود. یلدا در قزوین بیش از هر چیز نماد همبستگی خانوادگی و احترام به کهنسالان است. این شب فرصتی برای انتقال تجربهها و دانستههای نسل گذشته به جوانترها و تقویت حس تعلق فرهنگی است.
با این حال در سالهای اخیر تجملات به آرامی به سفره یلدا راه یافته است. برخی خانوادهها بهجای تمرکز بر معنا و مفهوم این آئین، به رقابت در تزئین سفره، خرید لباسهای مخصوص یلدا، رفتن به آتلیه، خرید میوههای غیرفصلی گرانقیمت و هدایای تجملی روی آوردهاند. این امر نه تنها بار مالی سنگینی بر دوش خانوادهها میگذارد، بلکه از اصالت ساده و صمیمی این شب کم میکند.
صلهرحم؛ هسته مرکزی یلدا
در قزوین یلدا بدون حضور خانواده و دید و بازدید از بزرگان فامیل معنایی ندارد. این آئین، سنتی برای حفظ پیوندهای خویشاوندی و نشاندهنده اهمیت صلهرحم در فرهنگ این منطقه است.
حجتالاسلاموالمسلمین علی عباسی، مدیر اسبق حوزه علمیه قزوین در گفتوگو با ایسنا اظهار میکند: صلهرحم حداکثرها و حداقلهایی دارد، حداکثر آن همان رفتوآمدهایی است که در گذشته وجود داشت و اکنون نیز در برخی موارد ممکن است وجود داشته باشد، اینکه خانوادههای برای وعدههایی غذایی به منازل هم بروند و در کنار هم خوش باشند و از حال هم باخبر شوند.
وی ادامه میدهد: حداقل صلهرحم این است که خانوادهها بهصورت تلفنی حال یکدیگر را جویا شوند، هر کس با توجه به شرایطی که دارد میتواند صلهرحم را بهصورت حداکثری یا حداقلی انجام دهد. در اسلام بسیار به صلهرحم تأکید شده است. صلهرحم علامت ایمان، تقوا و بندگی خدا بوده و قطع رحم گناه کبیره است.
اگر مراسمها بهروز نشوند، فراموش میشوند
یلدا در قزوین نیز مانند دیگر نقاط ایران دستخوش تغییر شده است. در گذشته، این مراسم در خانههای بزرگ و با حضور گسترده فامیل برگزار میشد، اما امروزه بهدلیل مشغلههای زندگی شهری، گاهی به دیدارهای کوتاه یا مهمانیهای دوستانه محدود شده است. همچنین برخی آئینها مانند حافظ خوانی نیز کمرنگتر شده و تنها به گرفتن فال حافظ بسنده میکنند.
مجتبی عباسی، کارشناس مردمشناسی قزوین در گفتوگو با ایسنا اظهار میکند: مراسم طی زمان دستخوش تغییرات میشوند، یعنی کلیت رسم وجود دارد اما شرایط روز باعث بهروز شدن آنها میشود، چراکه اگر این آئینها بهروز نشوند رو به فراموشی میروند.
وی ادامه میدهد: نمیتوان یلدا یا آئینهای دیگر را فریز کرد تا همواره به شکل گذشته برگزار شوند، مهمترین مسئله کارکرد اجتماعی یلدا و دور هم جمع شدن خانوادههاست که امروز شاهد این کارکرد اجتماعی یلدا هستیم.
این کارشناس مردمشناسی در خصوص تفاوتهای شب یلدا از گذشته تاکنون، بیان میکند: در گذشته خانوادهها گستردهتر بودند. همچنین در گذشته علاوه بر اقوام، حتی همسایهها هم برای شبنشینی یلدا دور هم جمع میشدند، اما امروز این دورهم بودنها کوچکتر شده و در بسیاری مواقع میبینیم که صرفاً همان یک خانواده دور هم جمع میشوند. این موضوع علتهای مختلفی دارد. برای مثال در گذشته امکاناتی نظیر گوشیهای تلفن همراه وجود نداشت، افراد دور هم جمع میشدند و بزرگترها نقل تعریف میکردند و تنقلاتی میخوردند، اما با گذر زمان این فضا دستخوش تغییراتی شده است.
وی خاطرنشان میکند: در گذشته شب چله را بسیار مهم میدانستند که حتماً مانند نوروز برنامهای برای آن داشته باشند و یکدیگر را ببینند، چله باعث میشد افراد دور هم جمع شوند و خودشان را برای زمستان پیشرو آماده کنند.
تأثیر مسائل اقتصادی بر یلدا
اقتصاد دشوار امروز تأثیر مستقیمی بر برگزاری یلدا گذاشته است. افزایش قیمت میوه، آجیل و دیگر مخارج، برخی خانوادهها را مجبور به سادهتر کردن سفره یلدا کرده است. با این حال بسیاری از قزوینیها با خلاقیت و تأکید بر جنبههای معنوی، همچنان این آئین را به خوبی پاس میدارند.
جوانان نیز اگر چه به سنتها علاقه نشان میدهند، اما گاه بهدلیل مشغله یا تفاوت سلیقه، شکل برگزاری یلدا را تغییر دادهاند. به این صورت که برخی از آنها ترجیح میدهند به جای خانهنشینی، در کافهها یا فضای مجازی این شب را سپری کنند. با این حال، نسل جوان در برخی از خانوادهها همچنان حافظ آئینها بوده و سعی میکنند آنها را با زندگی مدرن تطبیق دهند.
از سوی دیگر، تجملات یلدا را از یک آئین ساده خانوادگی به مراسمی پرهزینه تبدیل کرده است. این امر نه تنها موجب ایجاد فشار اقتصادی میشود، بلکه ممکن است باعث کاهش مشارکت خانوادههای کمدرآمد در این آئین شود.
عباسی عنوان میکند: البته امروز شرایط اقتصادی به گونهای است که نمیتوان گفت یلدا به شکل تجملاتی برگزار میشود و تنها میتوان گفت که برخی ابداعات و نوآوریها در شیوه برگزاری این شب وجود دارد. همین که مردم این شب را زنده نگه داشته و خانوادهها در کنار هم جمع میشوند، این به معنای زنده بودن جایگاه اجتماعی یلدا است.
نقش فضای مجازی در پررنگ یا کمرنگ شدن یلدا
فضای مجازی دو وجه دارد: از یکسو با انتشار تصاویر و مطالب مرتبط، به زنده نگه داشتن یاد و اهمیت یلدا کمک میکند. از سوی دیگر، گاهی جایگزین دیدارهای حضوری شده و از صمیمیت این آئین میکاهد. در قزوین نیز مانند دیگر شهرها، برخی خانوادهها ترجیح میدهند تبریکها را در فضای مجازی بیان کنند، هر چند بسیاری همچنان بر دیدار حضوری تأکید دارند.
عباسی تصریح میکند: تلفنهای همراه در کنار معایبی که میتوانند داشته باشند، محسناتی هم دارند، شبکههای مجازی در زنده نگه داشتن بسیاری از آئینها از جمله شب چله کمک کردهاند، در ایام منتهی به یلدا میبینیم که مطالب زیادی راجع به چله در فضای مجازی اشتراکگذاری میشود، این میتواند به زنده نگه داشتن مناسبتهای اجتماعی کمک کند.
به گزارش ایسنا، یلدا در قزوین آئینی زنده و پویاست که با وجود تغییرات اجتماعی و اقتصادی، کماکان جایگاه خود را در میان مردم حفظ کرده است. چالشهایی مانند تجملات، اقتصاد دشوار و تغییر سبک زندگی، این آئین را تحت تأثیر قرار داده، اما تأکید بر صلهرحم و معنای فرهنگی یلدا باعث تداوم آن شده است. به نظر میرسد برای حفظ اصالت این شب، باید بر جنبههای ساده، صمیمی و غیرمادی آن تأکید کرد و نسل جوان را بیشتر با ریشههای فرهنگی این آئین آشنا ساخت.
انتهای پیام
نظرات