به گزارش ایسنا، مراسم پاسداشت «یلدا» در فرهنگ و تمدن ایران با حضور علاقه‌مندان به آیین های کهن ایرانی، یکشنبه ۳۰ آذرماه ۱۴۰۴ در تالار اجتماعات شهید مطهری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.

محمود شالویی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ابتدای این مراسم طی سخنانی با اشاره به پیشینه و جایگاه این آیین کهن در فرهنگ ایرانی گفت: شب یلدا، شب گفت‌وگو، صمیمیت و گردهم‌آمدن است. آیینی درخشان و خجسته که از دیرباز در میان ایرانیان وجود داشته و همچنان نو و تازه مانده است؛ چرا که ما ایرانیان برای سنت‌ها و آیین‌های خود احترام ویژه‌ای قائلیم و آن‌ها را بخشی از زندگی‌مان می‌دانیم.

او افزود: هرچند امروز به‌دلیل گسترش فضاهای مجازی، گاه، دوستان نزدیک از یکدیگر فاصله گرفته‌اند و ناآشنایان به هم نزدیک‌تر شده‌اند، اما با همه این اوصاف، در چنین شبی همچنان کنار یکدیگر می‌نشینیم، حکایت‌ها و خاطرات خود را بازگو می‌کنیم و این خود نشانه زنده‌بودن این آیین است. 

شالویی ادامه داد: شب یلدا در فرهنگ ما شبی خجسته و مبارک به‌شمار می‌آید، شبی که نماد روشنی و درخشندگی است.

او با اشاره به ریشه واژه یلدا و معنای آن گفت: یلدا به‌عنوان شب میلاد نیز شناخته می‌شود و این واژه در زبان سریانی نیز همین معنا را دارد. 

جشن زایش مهر

در ادامه و پس از اجرای برنامه موسیقایی دوتارنوازی خراسان با هنرمندی محسن کریمی، میرجلال‌الدین کزازی چهره پیشکسوت زبان و ادبیات فارسی در سخنانی گفت: سخن من درباره جشن و آیین زایش مهر است؛ اینکه چرا این شب و این آیین را «یلدا» می‌نامند. یلدا واژه‌ای سامی و سریانی است که با واژه‌هایی چون ولادت، والد، ولد و مولود هم‌ریشه است و از همین‌رو این شب را شب زایش مهر نامیده‌اند.

او ادامه داد: مهر چیست یا کیست؟ این پرسش، زمینه سخن من است؛ زمینه‌ای درازدامن. مهر یکی از چهره‌های نمادین آن سامانه مینَوی در فرهنگ ایرانی است که پیشینه‌اش به روزگاران باستان و به زمانه‌ای پیش از زرتشت بازمی‌گردد. به آیینی که در آن روزگار در پهنه ایران‌زمین رواج داشته است.

او با اشاره به پیوندهای فرهنگی ایران و هند گفت: هندوان و ایرانیان پیوندی دیرینه با یکدیگر دارند و در فرهنگ و پیشینه با هم خویشاوندند. خوش می‌دارم بر این نکته انگشت بنهم که با سخن من پیوند دارد. در روزگاران کهن، هندوان و ایرانیان در سرزمینی یگانه می‌زیستند. با برآمدن زرتشت و گسترش آیین مزدیسنا، آیین پیشین فرو افتاد، هرچند پاره‌ای از مردمان که خواهان ماندن بر آیین کهن بودند، از ایران کوچ کردند و به سرزمین هند رفتند و از همین‌جا جدایی میان ایرانیان و هندوان پدید آمد.

این شاهنامه‌شناس افزود: در ایران از آن کیش کهن نشانه‌ها اندک است، اما در هندوستان این نشانه‌ها هم دیرینه‌اند و هم گرانسنگ. آیین باستانی هندوایرانی را می‌توان در «وداها» باز یافت. از همین‌رو شایسته دیدم بر این پیوند بی‌مانند بار دیگر تأکید کنم، به‌ویژه آن‌که امروز مردی فرهیخته از هندوستان در میان ماست که پارسی را شیوا سخن می‌گوید و حتی به این زبان چکامه می‌سراید.

کزازی گفت: مهر از چهره‌های آیینی برتر در سامانه باورشناختی کهن است؛ آیینی که پیش از مزدیسنا رواج داشت. زرتشت برخی از نشانه‌های آیین کهن را کنار نهاد، اما پاره‌ای از چهره‌ها، از جمله مهر، به سبب ارج و ارزش والای خود در سامانه زرتشتی پذیرفته شدند. مهر در اوستایی «میثره» و در پارسی میانه «میترا» و «مِتر» نامیده شده است.

او افزود: آیین مهری به باختر زمین رفت و در آنجا گسترشی شگفت یافت. دگرگونی‌های زبانی و فرهنگی بسیاری از این رهگذر پدید آمد که نمونه‌هایی از آن هنوز در زبان‌های اروپایی دیده می‌شود. یکی از این دگرگونی‌ها تغییر معنای واژه «دیو» است که در ایران بار اهریمنی گرفت، اما در باختر زمین معنای باستانیِ خدایی خود را نگاه داشت.

این استاد زبان و ادب فارسی ادامه داد: مهر ایزد پیوند و پیمان است. در «اوستا» آمده است که او شبانگاهان، آن‌گاه که مردمان خفته‌اند، خانمان‌های آریایی را می‌پاید تا کسی پیمان نشکند یا به دروغ نیالاید. بامدادان بر گردونه زرین خود می‌ایستد، در آسمان می‌تازد و روان‌های پاک را از زندان تیره تن رها کرده، به آسمان برین، یعنی گروتمان، می‌برد.

او در ادامه بیان کرد: مهر همچنین رهاننده است؛ رهاننده مردمان از دوزخ گیتی و رساننده آنان به بهشت مینو. پرآوازه‌ترین نگاره او، جوانی برنا را نشان می‌دهد که بر پشت گاوی نشسته و در حال قربانی کردن آن است؛ گاوی که در جهان‌بینی ایرانی نماد زمین به‌شمار می‌آید و این تصویر، لایه‌های ژرف نمادین دارد.

کزازی در پایان گفت: آیین مهر از ایران به سرزمین‌های باختری رفت و چنان گسترش یافت که تاریخ‌دانان را به شگفتی واداشت. هرچند با برآمدن آیین ترسایی در ظاهر از میان رفت، اما در ژرفای فرهنگ ترسایی همچنان زنده ماند. از همین‌رو، من بر خود بایسته می‌دانم این جشن را به شما فرخنده بگویم؛ جشنی که هم جشن زایش مهر است و هم یادآور پیوندهای ژرف فرهنگی و آیینی ما با جهان پیرامون.

جشن یلدا؛ پیوندی خجسته میان ایرانیان و هندیان

سپس بلرام شکلا رایزن فرهنگی سفارت هند در ایران با اشاره به جایگاه یلدا در سنت‌های مشترک فرهنگی گفت: شب یلدا نشان می‌دهد که جان‌بخش تمام زندگان روی زمین، یعنی خورشید، دوباره جان می‌گیرد و تابش آن افزوده می‌شود. از همین‌رو، این مناسبت تنها متعلق به یک ملت یا یک قوم نیست، بلکه میراث تمام عالم است؛ به‌ویژه میراث شرق زمین و به‌خصوص آریایی‌های این ناحیه که از ستاره‌شناسان و گاه‌شناسان برجسته به‌شمار می‌رفتند.

او افزود: شواهد تاریخی نشان می‌دهد که مهرپرستی از ایران به هندوستان راه یافته است. ما در هند قوم برهمنان را داریم که همچنان با عنوان مغان شناخته می‌شوند و گفته می‌شود از ایران به هندوستان دعوت شده‌اند؛ یکی از گاه‌شناسان بزرگ هندوستان به این پیوندها اشاره کرده است. مهر همان «مِترا» است و ما واژه «میترا» را در وداها و «میهر» را در متون دیگر داریم که همتای واژه مهر است.

شکلا با تأکید بر اهمیت این پیوند فرهنگی اظهار کرد: این جشن یکی از پیوندهای خجسته میان ایرانیان و هندیان است و باید آن را گرامی بداریم. در وداها، نام خدایان آمده و یکی از این نام‌ها «میترا» است. در وصف میترا در ریگ‌ودا آمده است که او نگاهبان تمام عالم است و با چشمانی که هرگز پلک نمی‌زند، بر جهان نظارت دارد. خورشیدی که در آسمان می‌درخشد، تنها نماد آن خداوند است، نه خود او؛ زیرا مهر یا میترا فقط خورشید نیست، بلکه ذات الهی است که خورشید نمادش به‌شمار می‌آید.

رایزن فرهنگی هند ادامه داد: در گاه‌شماری و تقویم سنتی هندوستان، شب یلدا موقعیتی بسیار مهم دارد؛ زمانی که خورشید از برج کمان به برج جدی منتقل می‌شود. این گذار نشان‌دهنده آن است که خورشید مسیر خود را از جنوب به شمال آغاز می‌کند و گویی دوباره زاده می‌شود. در هند این مناسبت را بسیار فرخنده می‌دانند و آن را «ماکار سانکرانتی» می‌نامند.

او افزود: پیش از این ایام، در هند هیچ کار خجسته‌ای آغاز نمی‌شود؛ نه مراسم ازدواجی برگزار می‌شود و نه کسی به خانه‌ای نو نقل مکان می‌کند. همه منتظر این زمان می‌مانند تا با افزایش تابش خورشید، کارهای نیک و فرخنده را آغاز کنند. خورشید منبع زندگی بر روی زمین است و افزایش نور و گرمای آن برای تمام عالم مبارک و زندگی‌بخش است.

شکلا در پایان گفت: این جشن را هم هندیان و هم ایرانیان گرامی می‌دارند و من به‌عنوان نماینده فرهنگی هند و سفارت این کشور، خرسندم که در کنار شما در بزرگداشت این میراث مشترک حضور دارم.

یلدا؛ نماد دانش و آگاهی

آخرین سخنران این آیین اردشیر صالح‌پور استاد پژوهش هنر و عضو شورای علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بود که در سخنانی گفت: اگرچه واژه «یلدا» ریشه‌ای سریانی دارد، اما معنا و جانِ آن ایرانی است و در زبان فارسی به زایش، زندگی‌بخشی و آغاز دوباره دلالت دارد؛ همان‌گونه که تاریخ کهنسال ما سرشار از مهر، شادی، جذبه و حال است.

او با اشاره به جایگاه جشن در فرهنگ ایرانی گفت: جشن از فرایض آیینی و سنتی دیرینه ایران است. در گاه‌شمار ایرانی، هرگاه نام روز و نام ماه بر هم منطبق شود، جشن برپا می‌شود و یلدا، کهن‌ترین و بنیادی‌ترینِ این جشن‌هاست که در نخستین روز دی‌ماه و با نام «خرم‌روز» شناخته می‌شود. نوروز، مهرگان، تیرگان و یلدا همگی نشان می‌دهند که ایرانیان نبض طبیعت را می‌شناختند و به دانش نجوم تسلط داشتند.

او ادامه داد: یلدا، بلندترین شب سال است و تیرگان بلندترین روز؛ و این نظم دقیق نشان از شناخت ایرانیان از کواکب و گردش افلاک دارد. جشن یلدا نماد دانش، آگاهی و پیوند انسان با طبیعت است. حتی در شعر و ادب ما، از نجوم و اعتدال‌های فصلی تا تقابل شب و روز، بازتاب همین جهان‌بینی دیده می‌شود.

این استاد و پژوهشگر هنر با اشاره به ریشه واژه «جشن» افزود: جشن در ریشه‌شناسی خود به ستایش یزدان پاک بازمی‌گردد. هرگاه ما جشن می‌گیریم، در حقیقت خداوند را می‌ستاییم. داریوش بزرگ نیز در کتیبه خود می‌گوید اهورامزدا را می‌ستایم که شادی را برای مردمان آفرید؛ از همین‌رو، شادی در فرهنگ ایرانی فریضه‌ای آیینی است و در آیین مهر، شادی نماد اهورایی و غم نماد اهریمنی به‌شمار می‌آید.

صالح‌پور گفت: یلدا در دوره‌ای آغاز سال به‌شمار می‌رفته و مفهوم «سال» نیز با فصل سرد و آغاز زایش دوباره خورشید پیوند دارد. هرچند در دوره ملکشاه سلجوقی و با تدوین تقویم جلالی، نوروز آغاز سال شد، اما یلدا همچنان جایگاه آیینی و فرهنگی خود را حفظ کرده است.

او با اشاره به پیوند آیین مهر و مسیحیت افزود: تا قرن چهارم میلادی، مسیحیان روز یلدا را روز زایش مسیح می‌دانستند و بعدها به دلایل تقویمی، این تاریخ به بیست‌وپنجم دسامبر منتقل شد. ابوریحان بیرونی نیز در آثار خود به این هم‌پوشانی اشاره کرده و شاعران بزرگی چون سنایی نیز در اشعارشان این پیوند را بازتاب داده‌اند.

عضو شورای علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ادامه داد: آیین‌ها برای تداوم فرهنگ و حفظ هویت شکل می‌گیرند. سفره یلدا، با فال حافظ، شاهنامه‌خوانی، قصه‌گویی، موسیقی اقوام و نمادهای رنگین، نمونه‌ای از این تداوم فرهنگی است. انار، آتش، رنگ سرخ و گل نرگس، همگی نماد زایش، روشنایی و امیدند.

صالح‌پور در پایان گفت: شب یلدا شبی ویژه است که باید قدر آن را دانست؛ شبی برای تأکید بر معرفت، هویت، هم‌نشینی و شادی. امید دارم روزهای پیش ‌رو برای همه ایرانیان روشن، پرامید و سرشار از مهر باشد.

انتهای پیام