به گزارش ایسنا، در دل تاریکی شب، نقطهای نورانی که بر فراز آسمانها در حرکت هستند، درواقع ماهوارههایی هستند که از ارتفاع صدها کیلومتری، چشماندازی دقیق از زمین به بشر ارائه میدهند. ایران نیز سهم ارزندهای از این نقطههای نورانی فضایی دارد، به گونهای که این روزها، ماهوارههای ایرانی نهتنها در مدار زمین قرار گرفتهاند، بلکه در حوزههایی همچون سنجش از دور، مخابرات و تحقیقات علمی نیز نقشآفرینی میکنند. از ماهواره «خیام» که تصاویر با وضوح بالا برای مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی ارائه میدهد تا نسخه جدید «کوثر»، «ظفر۲» و «پایا» که بهتازگی در مدار قرار گرفتهاند، هر یک صفحهای جدید را در تاریخ فناوری فضایی ایران رقم زدهاند.
در دهههای اخیر، فناوری فضایی به یکی از شاخصترین نمادهای قدرت علمی، فناوری و راهبردی کشورها تبدیل شده است؛ حوزهای که مرز میان دانش، صنعت، امنیت و توسعه پایدار را به هم پیوند میزند و جایگاه کشورها را در معادلات علمی و ژئوپلیتیکی جهان بازتعریف میکند. ایران نیز طی سالهای اخیر مسیر توسعه فناوری فضایی را بهعنوان یکی از محورهای راهبردی پیشرفت علمی و فناوری دنبال کرده و امروز به یکی از بازیگران فعال این عرصه در سطح منطقه تبدیل شده است.
بر اساس شاخصهای بینالمللی تولید علم، ایران در حوزه علوم و فناوریهای مرتبط با فضا، از جمله مهندسی هوافضا، سنجش از دور، مخابرات ماهوارهای و دینامیک پرواز، جایگاهی قابل توجه در میان کشورهای جهان به دست آورده و در بسیاری از زیرحوزهها در جمع کشورهای پیشرو منطقه قرار گرفته است. رشد کمّی و کیفی مقالات علمی، توسعه گروههای پژوهشی تخصصی در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و تربیت نیروی انسانی متخصص، نشاندهنده تثبیت زیرساخت دانشی ایران در این حوزه است؛ زیرساختی که پایه اصلی حرکت از «تولید علم» به «توسعه فناوری» محسوب میشود.
این مسیر علمی، در سالهای اخیر بهتدریج وارد مرحله بلوغ فناورانه شده و خود را در قالب طراحی، ساخت و پرتاب ماهوارههای بومی نشان داده است. ماهوارههای تحقیقاتی، سنجشی و مخابراتی ایران، نهتنها نماد توان مهندسی و خوداتکایی فناورانه کشور هستند، بلکه بیانگر گذار از پژوهش دانشگاهی به کاربردهای عملی در حوزههایی چون پایش محیطزیست، مدیریت منابع طبیعی، کشاورزی هوشمند، مدیریت بحران و توسعه خدمات ارتباطی محسوب میشوند. همزمان، توسعه ماهوارهبرهای بومی و دستیابی به چرخه نسبتاً کامل فضایی، ایران را در زمره معدود کشورهایی قرار داده که توانایی طراحی و اجرای مأموریتهای فضایی را بهصورت مستقل دنبال میکنند.
در چنین شرایطی، پرتاب ماهوارههای ایرانی تنها یک رویداد فنی یا نمادین نیست، بلکه نتیجه زنجیرهای از سیاستگذاری علمی، سرمایهگذاری پژوهشی، همکاری دانشگاه و صنعت و تداوم تلاش متخصصان داخلی است که نشان میدهد فناوری فضایی در ایران از یک پروژه صرفاً تحقیقاتی عبور کرده و به یکی از پیشرانهای توسعه فناوریهای پیشرفته کشور تبدیل شده است. بررسی این روند، تصویری روشن از جایگاه کنونی ایران در عرصه علم و فناوری فضایی و چشمانداز پیشروی این حوزه راهبردی ارائه میدهد؛ حوزهای که میتواند نقش تعیینکنندهای در آینده علمی، اقتصادی و فناورانه کشور ایفا کند.
ایران با پرتاب ماهواره امید در روز ۱۴ بهمن ماه سال ۱۳۸۷ پا به عرصه فضایی گذاشت و از آن زمان تاکنون فهرست بلندی از دستاوردهای فناوری فضایی به ثبت رسیده است:
سال ۸۸
پرتاب موفقیتآمیز «راکت کاوشگر ۳» حامل محمولهای زیستی شامل «لاکپشت»، «کرم»، «موش» و «نمونههای سلولی» در سال ۸۸ اعلام شد. رونمایی از ماهواره طلوع، نمونه مهندسی ماهواره مصباح دو، نمونه مهندسی ماهواره دانشجویی نوید علم و صنعت، نمونه مدل اولیه ماهوارهبر سیمرغ، موتور ماهوارهبر و افتتاح نخستین مرکز پردازش تصاویر ماهوارهای ایران و آزمایشگاه سهبعدی مجازی ماهوارهای از دیگر دستاوردهای فضایی کشور در این سال بوده است.
سال ۸۹
نمونههای مهندسی چهار ماهواره «ظفر»، «رصد»، «فجر»، «دانشجویی امیرکبیر» و همچنین نمونه مهندسی «موتور ماهوارهبر سفیر B۱» و «کپسول زیستی کاوشگر ۴» رونمایی شد.
سال ۹۰
ماهواره «نوید» با موفقیت در مدار قرار گرفت.
سال ۹۱
مدل مهندسی ماهواره «ناهید» و مدل توسعهای ماهواره «زهره» رونمایی شد و نخستین میمون پرتاب شده به فضا؛ «آفتاب» با کاوشگر «پیشگام» که زنده به زمین بازگشت، در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفت.
سال ۹۲
از دو ماهواره «تدبیر» (دانشگاه علم و صنعت) و «خلیجفارس» (ساخته شده در دانشگاه صنعتی مالک اشتر) رونمایی شد. در مهرماه این سال و در هفته جهانی فضا، دومین میمون فضانورد ایرانی با نام «فرگام» با کاوشگر «پژوهش» و با گاز مایع به فضا پرتاب شد که این محموله زیستی، سالم به زمین بازگشت.
سال ۹۳
ماهواره ملی «فجر» با ماهوارهبر «سفیر» با موفقیت به فضا پرتاب شد و در مدار زمین قرار گرفت و مراسم روز ملی فناوری فضایی دو هفته پس از پرتاب ماهواره فجر برگزار شد. در این روز نمایشگاهی از دستاوردهای چند سال اخیر ایران در عرصه فناوری فضایی برپا شد و ماک آپ فضاپیمای سرنشیندار ایرانی به نمایش درآمد.
سال ۹۴
پژوهشگاه فضایی ایران فاز نخست مرکز آزمون و یکپارچهسازی سامانههای فضایی را با هدف پشتیبانی از توسعه محصولهای فضایی راهاندازی کرد، طراحی محموله مخابراتی باند KU، طراحی و ساخت چرخ عکسالعملی و سازه ساندویچی لانه زنبوری مورد استفاده در ماهوارهها نیز در این سال انجام شد.
سال ۹۵
ماهواره مخابراتی «ناهید ۱» رونمایی شد.
سال ۹۷
ماهواره «پیام» دانشگاه صنعتی امیرکبیر بامداد ۲۵ دی ماه سال ۹۷ با ماهوارهبر «سیمرغ» به فضا پرتاب شد، اما این پرتاب با موفقیت همراه نبود و ماهواره پیام در مدار قرار نگرفت. زیرا سرعت جدا شدن ماهواره از ماهوارهبر مناسب نبود و به سرعت مطلوب نرسید و در لحظه آخر ماهواره در مدار قرار نگرفت. این اولین تلاش برای ارسال ماهواره از طریق ماهوارهبر سه مرحلهای بوده است که به شکست انجامید. طراحی این ماهواره از سال ۸۴ آغاز شده بود.
سال ۹۸
ماهواره «ظفر-۱» روز یکشنبه ۲۰ بهمن ماه سال ۹۸ پرتاب شد، ولی نتوانست روی مدار قرار گیرد و نهایتا در اقیانوس هند سقوط کرد.
سال ۹۸
ماهواره «ظفر-۲» نسخه پیشرفتهتر از ماهواره «ظفر-۱» است که ۲۰ بهمن ۹۸ با ماهوارهبر سیمرغ پرتاب شد، اما سرعت تزریق آن به مدار به حد ممکن نرسید و نتوانست در مدار بماند. ظفر ماهواره سنجش از دور بود، پس از عدم موفقیت ۱۰۰ درصدی ماهواره ظفر-۱، خبر ساخت ماهواره «ظفر ۲» منتشر شد.
ساخت ماهواره «ظفر» حدود هشت سال قبل در دانشگاه علم و صنعت آغاز شد. نتیجه تلاش چند ساله دانشمندان حوزه فضایی در نهایت به ساخت ماهواره ظفر-۱ و ۲ ختم شد؛ ماهوارهای که نسخه نخست آن با دوربین تصویربرداری با کیفیت ۲۵ متر در مدار قرار گرفت. ماهواره «ظفر-۲» به دوربین ۱۶ متری مجهز شده و حدود ۲ سال بود که در صف پرتاب قرار داشت.
سال ۹۹
ماهواره «نور-۱» به عنوان نخستین ماهواره نظامی جمهوری اسلامی ایران صبح روز چهارشنبه، ۳ اردیبهشت ماه سال ۹۹ از ماهوارهبر ۳ مرحلهای «قاصد» از کویر مرکزی ایران توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با موفقیت پرتاب شد و در مدار ۴۲۵ کیلومتری زمین قرار گرفت.
ماهواره ناهید ۱ و ۲
ماهوارههای ناهید-۱ و ۲ نیز جزو ماهوارههای آماده هستند که باید به نوبت در صف پرتاب قرار بگیرند. ماهواره «ناهید ۱» به سفارش سازمان فضایی، توسط پژوهشکده سامانههای ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران ساخته شد. این ماهواره به عنوان مرحله نخست از برنامه راهبردی دستیابی به ماهوارههای مخابراتی عملیاتی ساخته شده و ماموریت آن نیز در همین راستا تعریف شده است. این ماهواره بهمنماه ۱۳۹۵ رونمایی شد و چند سال است که در صف پرتاب قرار دارد.
اواخر سال ۹۹، ساخت ماهواره «ناهید- ۲» به اتمام رسید و فرآیند تحویلگیری آن توسط سازمان فضایی در حال انجام است. ساخت ماهواره مخابراتی «ناهید-۲» در راستای حرکت در مسیر نقشه راه فناوری فضایی کشور برای دستیابی به ماهواره مخابراتی در مدار ژئو (زمین آهنگ) است که توسط پژوهشگاه فضایی ایران طراحی و ساخته شد.
مرداد ۱۴۰۱
ماهواره «خیام» با وزن ۶۰۰ کیلوگرم با ماهوارهبر «سایوز» در روز ۱۸ مردادماه ۱۴۰۱ به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین پرتاب شد تا طبق اعلام سازمان فضایی به مدت ۵ سال از دادهها و تصاویر ارسالی آن در حوزههای کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها و مدیریت حوادث غیرمترقبه و نیروهای دفاعی استفاده شود.
کاربرد دادههای این ماهواره قرار بوده است در حوزههایی چون «رطوبت خاک و گیاه»، «حوزه محیط زیست»، «حوزه بلایای طبیعی»، «پایش تغییرات شهری»، «اکتشافات معدنی»، «پایش منابع آبی»، «پایش تغییرات مرز ساحلی» و «پایش مساحت سطح آب دریاچهها، تالابها و ذخایر آب سدها» کاربردی شود.
بهمن ۱۴۰۲
ماهواره ایرانی «مهدا» بههمراه دو نانو ماهواره به نامهای «کیهان ۲» و «هاتف ۱» از پایگاه امام خمینی(ره) با موفقیت به فضا پرتاب شد. این ماهواره توسط ماهوارهبر «سیمرغ» که توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ساخته شده است، از پایگاه امام خمینی(ره) با موفقیت در مدار بیضوی با ارتفاع کمینه ۴۵۰ کیلومتر و ارتفاع بیشینه ۱۱۰۰ کیلومتری زمین تزریق شد.
ماهواره مهدا ماهوارهای تحقیقاتی است که مراحل طراحی، ساخت، تجمیع و آزمون آن در پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده است.
اسفند ۱۴۰۲
پنجشنبه ۱۰ اسفند ۱۴۰۳، ماهواره «پارس ۱» توسط پرتابگر سایوز از پایگاه پرتاب وستوچنی روسیه به فضا پرتاب شد و در مدار خورشید آهنگ با ارتفاع ۵۰۰ کیلومتر از سطح زمین تزریق شد. «پارس ۱»، ماهوارهای تحقیقاتی است که مراحل طراحی، ساخت، تجمیع و آزمون آن در پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده است.
این ماهواره ۱۳۴ کیلوگرمی، از سری ماهوارههای تحقیقاتی - سنجشی پژوهشگاه فضایی ایران است و به منظور تصویربرداری کاربردی، توسعه بازار دادههای سنجشی داخلی و توسعه و آزمون فناوریهای مورد نیاز ماهوارههای سنجشی عملیاتی بومی، طراحی و تولید شده است.
این ماهواره دارای سه دوربین تصویربرداری است و اطلاعات منابع زمینی را در سه محدوده طیفی مرئی، فروسرخ موج کوتاه و فروسرخ گرمایی دریافت میکند.
دوربین طیف رنگی و فروسرخ موج کوتاه این ماهواره در کمتر از ۱۰۰ روز، ۹۵ درصد اراضی ایران را تصویربرداری میکند. همچنین، دوربین با طیف فروسرخ گرمایی با قابلیت تصویربرداری در شب قادر است کل اراضی ایران را در کمتر از ۴۵ روز تصویربرداری کند.
از دیگر مأموریتهای این ماهواره میتوان به آزمون مکانیزم پنلهای خورشیدی بازشونده، آزمون اصلاح مدار با پیشرانش گاز سرد، آزمون عملکرد تعیین موقعیت ماهواره مستقل از GPS مبتنی بر روش موقعیتیابی بومی، آزمون عملکرد مجموعه تولید، تبدیل و توزیع توان در مدار با صفحات خورشیدی بازشونده و بردهای بومی، آزمون ارسال داده تصاویر با نرخ بالا در باند فرکانسی X و سنجش میزان تشعشعات فضایی در مدار با استفاده از محموله اندازهگیری میزان تشعشعات فضایی (دزیمتری) اشاره کرد.
فناوریهای مورد استفاده در ماهواره «پارس۱» شامل لینک ارتباط مخابراتی در باند فرکانسی V/UHF، لینک ارتباط مخابراتی طیف گسترده در باند فرکانسی S، لینک ارتباط مخابراتی در باند فرکانسی X، سنسور تعیین موقعیت GPS، سنسور تعیین موقعیت ODS، سنسور خورشید، سنسور ستاره، سنسور مغناطیسسنج، سنسور ژایروسکوپ، سنسورهای سنجش میزان تشعشعات فضا، لوله حرارتی، تجهیزات سختافزاری و ساختارهای نرمافزاری مدیریت حالتهای مختلف افزونگی و پنلهای خورشیدی است. این فناوریها مبنای فناوریهای مورد نیاز ماهوارههای عملیاتی آینده کشور خواهد بود.
دی ۱۴۰۴
۷ دی سومین پرتاب بینالمللی ایران محقق شد و طی آن ۳ ماهواره «ظفر۲»، «پایا» و نسخه ارتقا یافته کوثر در مدار لئو قرار گرفتند.
به گزارش ایسنا، مرور مسیر بیش از یک دهه و نیم فعالیت فضایی ایران نشان میدهد که فناوری فضایی در کشور، مسیری خطی و بدون چالش را طی نکرده، بلکه در بستر آزمون و خطا، شکستهای پرهزینه، اصلاح مسیر و انباشت تجربه شکل گرفته است. از نخستین گامها با ماهواره «امید» تا پرتابهای اخیر ماهوارههای تحقیقاتی، سنجشی و مخابراتی، ایران بهتدریج توانسته است از مرحله «آزمون فناوری» عبور کند و به مرحله «کاربردپذیری و بلوغ نسبی سامانههای فضایی» نزدیک شود.
تجربههای ناموفق در پرتاب برخی ماهوارهها، نه نقطه توقف، بلکه حلقههای ضروری زنجیره یادگیری فناورانه بودهاند؛ حلقههایی که به ارتقای ماهوارهبرها، بهبود سامانههای تزریق مداری، افزایش دقت مأموریتها و توسعه نسلهای پیشرفتهتر ماهوارهها منجر شدهاند. امروز حضور ماهوارههایی چون «خیام»، «پارس ۱»، «مهدا»، «ظفر ۲»، «پایا» و «کوثر ارتقایافته» در مدار زمین، گواهی بر همین بلوغ تدریجی و سرمایهگذاری مستمر علمی و فناورانه است.
در عین حال، آنچه به برنامه فضایی ایران معنا و اهمیت راهبردی میبخشد، پیوند مستقیم این فناوری با نیازهای واقعی کشور است؛ از پایش منابع آب و محیطزیست گرفته تا کشاورزی هوشمند، مدیریت بحران، توسعه دادههای مکانی و ارتقای زیرساختهای ارتباطی. فناوری فضایی دیگر یک پروژه نمایشی یا صرفاً علمی نیست، بلکه به ابزاری برای حکمرانی دادهمحور، توسعه پایدار و افزایش تابآوری ملی تبدیل شده است.
در مجموع، مجموعه پرتابها و مأموریتهای فضایی ایران نشان میدهد که کشور در حال تثبیت جایگاه خود بهعنوان یک بازیگر مستقل فضایی در منطقه است؛ جایگاهی که حفظ و ارتقای آن، نیازمند تداوم سیاستگذاری پایدار، حمایت هدفمند از پژوهش و صنعت، تقویت همکاریهای دانشگاهی و صنعتی و نگاه بلندمدت به اقتصاد فضاست. آینده فناوری فضایی ایران، نه در یک پرتاب، بلکه در استمرار همین مسیر تدریجی، بومی و مسئلهمحور رقم خواهد خورد.
انتهای پیام
نظرات