مهندس بياني، پايه‌گذار دانش هيدروليك و سدسازي ايران از جمله نخستين دانش‌آموختگان ايراني خارج كشور است كه حدود هفتاد سال پيش پس از اتمام تحصيلات خود در رشته آب‌شناسي و سدسازي در فرانسه به كشور مراجعت كرد و طي چندين دهه فعاليتهاي علمي و اجرايي در بخشهاي مختلف صنعت آب كشور نقش مؤثري در تأمين آب شرب سالم شهري، پايه‌ريزي سيستم‌هاي لوله‌كشي و ساخت بزرگ‌ترين سدهاي كشور ايفا كرد.
استاد بياني علاوه بر فعاليتهاي فني و تخصصي در فراگيري علوم عقلي و پژوهش در حوزه‌هاي مباحث فلسفي و عرفاني نيز همت وافري داشته است.
مهندس بياني در گفتوگو با خبرنگار سرويس علمي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) فرازهايي از سوابق و تلاش‌هاي علمي و اجرايي خود را مرور كرده است.
وي بدون آن كه همه موفقيتها را به خود منتسب كند، در جاي جاي اين گفتوگو، حق ياران و همتايان خود را به جاي آورده و از بسياري از تلاشگران سال‌هاي دور و نزديك صنعت آب كشور ياد كرده كه به دليل جلوگيري از اطاله مطالب، ناگزير از حذف بخش‌هايي از آن بوده‌ايم.
استاد عليقلي بياني در 15 بهمن‌ماه 1291 در خانوادهاي نظامي و فرهنگ‌دوست در تهران به دنيا آمد.
وي تحصيلات متوسطه‌ي خود را در مدرسه «ثروت» به پايان برد و در سال 1311 با موفقيت در مسابقه عمومي اعزام محصل به اروپا، براي ادامه‌ي تحصيل در رشته هيدروليك (مكانيك مايعات) به فرانسه رفت.
مهندس بياني درباره دليل تحصيل خود در اين رشته مي‌گويد:
«در آن زمان انتخاب رشته‌ي تحصيلي دانشجويان اعزامي بر عهده‌ي وزارت فرهنگ بود. بعد از قبولي در مسابقه، به من گفتند كه بايد براي تحصيل در رشته بانكداري به انگلستان بروم، ولي من كه علاقه‌اي به اين رشته نداشتم، از رفتن به خارج خودداري كردم. اولياي مدرسه ثروت از اين بابت بسيار ناراحت شدند و به ياد دارم كه ناظم مدرسه به من گفت، اگر علاقه‌اي به اين رشته نداري لااقل برو چند ماهي در انگلستان گردش كن. به دنبال اين مسأله وزير فرهنگ وقت، مرحوم قره‌قزلو شخصا مرا كه محصلي ساده از خانوادهاي معمولي بودم به دفتر كارش دعوت كرد و در حضور ناظم مدرسه دليل مخالفت من با اين سفر را پرسيد. من هم با بيان بي‌علاقگي خود به رشته بانكداري، گفتم كه علاقه‌مندم در رشته‌هاي مرتبط با فيزيك و رياضي تحصيل كنم. به اين ترتيب با موافقت وزير، جاي من را با دانشجوي ديگري كه قرار بود براي تحصيل در رشته هيدروليك به فرانسه برود، عوض كردند و به خاطر دارم كه آن فرد، فوق‌العاده از اين مسأله خوشحال شده بود، چون رشته بانكداري از رشته‌هاي بسيار پرطرفدار بود كه از همان اوايل خدمت، فرصت‌هاي شغلي خوبي براي آن وجود داشت.»
مهندس بياني در مدت حضور در فرانسه به موازات تحصيل در مدرسه مهندسي مياه (هيدروليك)، به توصيه استادان، دروس رياضيات عمومي و مكانيك استدلالي را نيز در دانشكده علوم « گرنبل» پيگيري مي‌كرد.
موضوع رساله هيدروليك وي بررسي جريان‌هاي سيلابي درانحناي مجاري مربعي بود كه به دليل تازگي موضوع و اهميت يافته‌ها مورد تحسين فراوان استاد قرار گرفت.
وي با وجود موقعيت مناسبي كه براي اقامت در فرانسه داشت، پس از اتمام تحصيلات خود در اواسط سال 1317 با درجه فوق ليسانس به كشور مراجعت كرد.
مهندس بياني در اين زمينه مي‌گويد:« پس از فارغ التحصيلي، يك شركت خصوصي فرانسوي به نام «فرس هيدروليك رون» (نيروهاي آبي رودخانه رون) به من و مهندس تشكري كه همراه هم در مدرسه مهندسي مياه تحصيل كرده بوديم پيشنهاد كرد كه با حقوق ماهانه چهار هزار فرانك (500 تومان) در آن شركت استخدام شويم. در آن زمان حقوق يك كارمند فرانسوي در بدو استخدام حدود 700 فرانك بود و حقوق وزرا در ايران نيز 350 تومان بود، با اين حال گفتيم كه ما به خرج مردم و با ماليات قند و چاي آنها به اينجا آمده‌ايم و روا نيست كه در خارج بمانيم.»
مهندس بياني پس از مراجعت به مدت يك سال در اداره آبياري - از سازمان‌هاي تابع اداره كل فلاحت ـ مشغول به كار شد و در مدت كوتاه خدمت خود در آن سازمان با مأموريت‌هاي متعدد به نواحي دورافتاده كشور، راه علمي اندازه گيري آب رودخانه‌ها و قنوات را معمول كرد.
بياني در پاييز سال 1320 پس از پايان خدمت نظام وظيفه به وزارت كشور منتقل و در سمت معاون فني اداره آب شهرداري تهران و پس از مدتي در رياست آن اداره مشغول به كار شد. وضعيت پايتخت در آن سال‌هاي بحراني به صورتي بود كه به قولي، «مردم تهران در شمال شهر از آب آلوده به كثافات نهرها و در جنوب شهر از كثافات مخلوط به آب مي‌آشاميدند.»
مهندس عليقلي بياني محاسبه واحدهاي سنتي اندازه‌گيري آب قنوات ايران ( سنگ ديواني، سنگ زراعتي، سنگ آسيا)، را بر حسب آحاد معمول در علم ( سيستم متريك) انجام داد و اقدامات متعددي براي جلوگيري از آلودگي آب قنات شاه، كه به عنوان آب آشاميدني پاك به طبقات مرفه شهر فروخته مي‌شد، به عمل آورد.
مهندس بياني در سال 1324 به دعوت شوراي فرهنگي بريتانيا، به عنوان پژوهشگر فارغ‌التحصيل به كالج سلطنتي لندن رفت. وي ضمن پيگيري مباحث مكانيك مايعات، در زمينه طول نفوذ بندها (سدهاي كوتاه در مسير آب) در آزمايشگاه آن دانشگاه آزمايش‌هاي علمي گسترده‌اي انجام داد. دليل اين تحقيقات بررسي مسايل فني اجراي يك طرح عمراني براي كاهش طول مسيرهاي سرباز حركت آب در سطح شهر و در نتيجه توزيع سالم‌تر آب در تهران بود كه بعدها با عقد قرارداد مربوط به لوله‌كشي تهران اجراي آن منتفي شد.
بياني پس از بازگشت به ايران به عنوان رييس اداره لوله‌كشي، همتاي فني مهندسان انگليسي مجري طرح‌هاي لوله‌كشي شهر شد. وي در اين دوره قريب پنج سال با همكاري مهندس نصرت الله خبيري، از دانش‌آموختگان دانشگاه بيرمنگام انگلستان، به بررسي و ترجمه اسناد فني و قراردادي پيشنهادي مهندسان مشاور انگليسي و بحث و تبادل نظر با آنها مشغول شد.
وي با يادآوري خاطرات تلاش‌هاي طاقت‌فرساي آن دوره و تجليل از نقش همكاران معدود خود در اين طرح مي‌گويد:
«هر وقت از آب لوله كشي فعلي تهران بهره‌مند مي‌شوم، مشقات خودمان را فراموش مي‌كنم و به آن كار خداپسند ثمربخش افتخار مي‌كنم.»
مهندس بياني در مقام همتاي ايراني مهندسان مشاور انگليسي علاوه بر نظارت دقيق بر ابعاد فني پروژه‌ها، در دفاع از منافع مردم فقير ايران و مقابله با سودجويي‌هاي دولتمردان مزدور وقت نيز عزمي راسخ داشت و به دليل همين روحيه با مشكلات فراواني مواجه شد.
وي در توضيح سودجويي‌هاي طرف‌هاي خارجي و پيروي برخي مقامات دست‌نشانده وقت از مقاصد بيگانه مي‌گويد:
«در آن زمان به پيشنهاد مهندسان مشاور انگليسي قرار بود، آب كرج با لوله‌هاي فولادي از بيلقان به تهران منتقل شود كه اين طرح مستلزم صرف مبالغ عظيمي ارز بود؛ بنابراين، مهندس خبيري و من طرحي تهيه كرديم كه آب كرج به وسيله‌ي كانال‌هايي كه با مصالح بنايي ساخته مي‌شدند، منتقل شود.
اين طرح فقط سيصد هزار تومان از طرح پيشنهادي انگليسي‌ها گران‌تر بود، ولي در عوض تعداد زيادي از كارگران ساده و بناها و معماران به كار گرفته مي‌شدند و تأسيسات توليدي مربوط به آن، بازار گرمي مي‌يافت. بنابراين هم چاره بيكاري بود و هم مانع خروج ارز كه در آن زمان بسيار كمياب و گران‌بها بود. روشن است كه طرح ما مورد پسند مهندسان انگليسي نبود، چون در آن تاريخ سياست دولت كارگري انگليس افزايش صادرات بود و لوله‌كشي فولادي ـ كه البته فولاد آن از انگلستان مي‌آمد ـ فرصت بسيار مغتنمي براي آنها تلقي مي‌شد.
منصور نخست وزير وقت كه وظيفه‌دار اجراي نظر ارباب قديمي‌اش بود، هنگامي كه با مخالفت فني مهندسان جوان ايراني مواجه شد، چاره كار را در تغيير ساختار اداره كل لوله كشي و انتصاب مديري مطيع ديد.»
با اوج‌گيري مبارزات نهضت ملي شدن صنعت نفت و نخست وزيري دكتر مصدق، مهندس بياني در اثر اختلافات با مدير وقت سازمان آب، ناچار به ترك آن اداره و پس از مدتي در اسفندماه 1330 به سمت مدير كل شهرداري‌هاي وزارت كشور منصوب شد.
مهندس بياني در مدت خدمت يك ساله خود در اين سمت كار طاقت‌فرساي نمايندگي وزير كشور در سرپرستي بيش از 300 شهرداري، كه تقريبا هيچ يك انجمن شهر نداشتند، را عهده‌دار بود.
تهيه و تنظيم مواد لايحه قانوني اصلاح قانون شهرداري‌ها از جمله خدمات وي در اين دوره كوتاه است.
مهندس بياني در اسفندماه 1331 به حكم نخست وزيري به مديريت عامل بانك تازه تأسيس «ساختمان» منصوب شد. اين بانك كه زير نظر مرحوم دكتر مصدق براي پيشگيري از بحران مسكن ايجاد شده بود، در دوره ابتدايي فعاليت خود تا پيش از كودتا، منشاء اقدامات بسيار موثري در اين راستا بود.
سرمايه اصلي بانك ساختمان عبارت بود از هفده ميليون متر مربع اراضي موات اطراف تهران كه با برنامه‌ريزي مبتني بر استانداردهاي شهرك سازي و واگذاري اقساطي قطعات آن به قيمت متر مربعي سه تومان به مردم به محلات نارمك، نازي‌آباد و يوسف‌آباد تبديل شد.
وي با اشاره به توطئه مالكان آن دوره و اعمال نفوذ برخي مقامات در تصاحب اين زمين‌ها و حمايت‌هاي مستقيم دكتر مصدق در خنثي كردن اين توطئه‌ها مي‌گويد:
« واگذاري قطعات برحسب قرعه‌كشي بود و متصدي اين امر نيز خود مردم بودند. به اين ترتيب پس از پنج ماه و اندي در حدود چهار هزار نفر صاحب زمين شدند كه اكثريت قريب به اتفا‌ق آنها مبادرت به ساخت خانه كرند. در اين اثنا كودتاي 28 مرداد 1332 پيش آمد و اينجانب روانه زندان شدم و بانك ساختمان به كلي تغيير ماهيت يافت و عده‌ي معدودي به وسيله همان قطعات زمين و قطعاتي كه از تنگ كردن خيابان‌ها و حذف گردشگاه‌ها و جلوخان‌ها به دست مي‌آمد به ثروت‌هاي عظيم رسيدند و در نهايت آن تشكيلات به وزارت مسكن تبديل شد.»
مهندس بياني كه قبل و بعد از آن تاريخ مديريت طرح‌هاي عمراني بزرگي را عهده‌دار بوده است، با اشاره به احتياط شديد دكتر مصدق در مسايل مالي، مي‌گويد: «پس از كودتا مقامات وقت كه باور نمي‌كردند در واگذاري اين اراضي وسيع هيچ‌گونه منفعت‌طلبي شخصي وجود نداشته باشد، هياتي را براي بررسي عملكرد بانك تشكيل دادند ولي هيچ سندي كه نشان دهد قطعه‌اي از اين زمين به تصرف اينجانب يا وابستگان من درآمده باشد پيدا نكردند.»
وي پس از سپري كردن مدت كوتاه زندان خود، به جرم همكاري با دولت دكتر مصدق، طبق قراردادي با شركت آبياري گلپايگان مديريت فني ساختمان سد «اختخوان» را بر عهده گرفت.
بياني كه مدت دو سال و نيم در تكميل اين سد تلاش كرده در مورد مشخصات فني آن مي‌گويد: «سد اختخوان كه اولين سد مخزني ايران بود با هسته رسي و با استفاده از سنگ و خاك ساخته شد. ظرفيت اين سد در مرحله اول، 28 ميليون متر مكعب، ارتفاع آن از كف رودخانه 51 متر و سطح درياچه آن 198 هكتار است. با ساخت آن مشكل تامين آب كشاورزي منطقه‌ي گلپايگان كاملا برطرف شد.»
مهندس بياني پس از اتمام كار «توپ ريزي» و نصب شيرها و لوله هاي سد مخزني اختخوان، در سال 1335 مسووليت بخش سدسازي سازمان برنامه را بر عهده گرفت و از دي‌ماه سال بعد به رياست نمايندگان ايران در مذاكرات مربوط به بهره‌برداري از آب و انرژي رودخانه‌هاي سرحدي ارس، اترك و تجن با نمايندگان شوروي منصوب شد. در اين ماموريت دو قرارداد براي استفاده‌ي برابر دولتين ايران و شوروي از آب و انرژي هريك از دو رودخانه‌ي ارس و اترك به امضا رسيد.
همتاي مهندس بياني در اين مذاكرات پروفسور «باسووسكي»، دانشمند صاحب‌نام شوروي سابق بود كه تاليفات متعددي در فنون تاسيسات آبي داشت.
مهندس بياني در سال 1340 مديريت پروژه سد سفيدرود و تاسيسات جانبي آن را بر عهده گرفت.
وي در اين زمينه مي‌گويد:«در آن تاريخ ساختمان بدنه سد سفيدرود تمام شده بود ولي ساير كارها مانند كارخانه هيدروالكتريك، شبكه‌ي آبياري به وسعت 248 هزار هكتار و سد انحرافي سنگر و سد انحرافي تاريك و تونل فومن به طول تقريبي 17 كيلومتر، كه در آن تاريخ از جهت طول اولين يا دومين تونل آبرساني جهان بود، هنوز شروع نشده بود.
احداث اين تاسيسات به راستي سيماي طبيعي گيلان را دگرگون كرد و منافع بسياري نصيب كشاورزان كرد؛ براي نمونه سال پيش از پايان تونل فومن، كشاورزان فومنات در حدود نود ميليون تومان بابت خشكسالي متضرر شده بودند.»
توان فني و اجرايي مهندس بياني در مديريت سازمان عظيم سفيدرود به حدي چشم‌گير بود كه ژنرال «دوگل»، رييس‌جمهوري وقت فرانسه در هنگام سفر به ايران سال 1962 نشان عالي دولت فرانسه (فرمان «لژيون دونوور» از درجه افسري) را به وي اهدا كرد.
وي هم‌چنين مدتي معاونت وزارت آب و برق در بخش آب را بر عهده داشت.
بياني در دوران تصدي اين مسووليت، كتابچه‌اي با عنوان «نظراتي درباره برنامه‌ريزي آبياري» تاليف كرد كه در همان زمان به زبان انگليسي ترجمه شد و مورد تحسين مهندسان تراز اول سدسازي دنيا از جمله «رالف ام پارسونز» ( از شركت‌هاي بزرگ مشاوره مهندسي در آمريكا) قرار گرفت.
مهندس بياني پس از سه سال به سازمان برنامه منتقل شد و تا زمان بازنشستگي در سال 1352 به عنوان مشاور در طرح‌هاي سازمان مشاركت داشت.
مهندس بياني علاوه بر فعاليتهاي گسترده فني و اجرايي قريب 24 سال به عنوان يكي از دو پيشكسوت دانش هيدروليك در كشور - همراه با دكتر عبدالله رياضي - در مراكز آموزش عالي مختلف تدريس كرده است.
وي در اين زمينه مي‌گويد:«من از حدود سال 1320 تا 1344 به موازات كار اداري در«هنرسراي عالي» آن وقت كه بعدها به دانشگاه «پلي‌تكنيك» تبديل شد، مسووليت آموزش هيدروليك عمومي و توربين‌ها را بر عهده داشتم.
بعد از چند سال تدريس از آنجا كه به دليل مشغله فعاليتهاي اجرايي مجال مطالعه مستمر مجلات فني جديد درباره توربين‌ها را نداشتم، به اصرار از تدريس توربين‌ها عذر خواستم.»
مهندس بياني از نوجواني به واسطه علاقه عميق پدرش به مباحث فرهنگي و فلسفي تحت تعليمات مرحوم سيد حسين موسوي نسل معروف به اديب بجنوردي ـ شاگرد سيد حكيم از شاگردان بلافصل حاج ملاهادي سبزواري ـ و شيخ محمد سنگلجي استاد فقه دانشكده حقوق به فراگيري علوم معقول پرداخت.
وي در مدت تحصيل در فرانسه نيز با آثار فلسفي اروپا آشنا شد كه تسلط وي بر مباني رياضي او را در درك اين مطالب ياري مي‌كرد.
بياني پس از بازگشت به ايران، فراگيري و پژوهش در مباحث فلسفي را ادامه داد و براي مصون داشتن جوانان از هجوم تفكرات ماركسيستي به تاليف و ترجمه آثار فلسفي و عرفاني متعدد همت گماشت.
«منطق ايمانيان در ماركسيسم»، «منطق عشق عرفاني»، «منطق نيايش»، «زندان انديشه در حديث نفس بهمنيار» و مقاله‌هاي «گفت و گوهاي فلسفي»، «بيان مبادي ماركسيسم»، «دو مصداق از حركت جوهري در فيزيك» (منتشر شده درنشريه «خردنامه صدرا» ) از جمله پژوهشي‌هاي استاد است.
ترجمه «فيزيك و فلسفه» (سر جيمز)، دو فصل آخر كتاب «رام كردن قدرت» (اثر برتراند راسل)، «پژوهش در نهاد زمان و اثبات اختيار» (هانري برگسن)، «تحول خلاق» (هانري برگسن) و «ماده و ياد» (هانري برگسن) نيز از ديگر آثار ارزشمند ايشان به شمار مي‌روند.
ترجمه كتاب «فيزيك و فلسفه» استاد عليقلي بياني نيز در سال 1346 برنده جايزه اول كتاب سال شد.
گفتوگو: علي شمس
انتهاي پيام
نظرات