تقويم روميزي امسال، مقابلم است و به تفاوت سالهاي شمسي، قمري، ميلادي دقت مي‌كنم.1390 هجري شمسي، 1432 هجري قمري، 2011 ميلادي؛ بر اين اساس، قديمي ترين تاريخ مربوط به تقويم مسيحيان مي‌شود كه 621 سال از تقويم هجري شمسي قديمي‌تر است و اما گاه‌شمار ديگري نيز پيش روي من است كه 1399 سال از تقويم ميلادي قديمي تر است. اين تقويم كه هنوز به صورت گسترده چاپ نشده و نسخه لوح فشرده آن مقابلم است، تقويم سنگسري است.

به گفته"يداله حاج عليان" گردآوردنده اين تقويم، امسال سه هزار و چهارصد و دهمين سال سنگسري است. اين تقويم امسال و براي اولين بار در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد و جالب است بدانيد كه به دليل ويژگي خاصش به صورت مجزا از تقويم فعلي كشور ثبت شده است.

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، بر اساس قول مساعد مدير كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان سمنان، قرار است اين تقويم، امسال، براي اولين بار با تمام جزييات چاپ شود تا سندي بر فرهنگ و تمدن ايرانيان باستان باشد.

اين كه اين تقويم داراي چه جزيياتي است و چگونه گردآوري شده، باعث شد تا گفت‌وگويي با يداله حاج عليان، گردآورنده اين گاه‌شمار تاريخي انجام دهيم.

- از چه زماني كار گردآوري تقويم را شروع كرديد؟

كار از سال 1370 آغاز شد؛ اين تقويم از گذشته وجود داشت اما در ذهن مردم مهديشهر ثبت شده بود؛ كار گردآوري اين تقويم 10 سال زمان برد و علت طولاني شدن مدت گردآوري نيز وجود اطلاعات ضد و نقيض مردمي بود، زيرا تدوين اين تقويم و نگارش آن سابقه نداشت و زمان طولاني صرف اين‌كه بتوانم از مجموع شنيده‌ها، دقيق ترين را انتخاب كنم، شد. در سال 1380 براي اولين بار نسخه مدون اين تقويم آماده شد. اين تقويم در سال 83 در بخش بين الملل جشنواره خوارزمي پذيرفته شد و در همان سال در موزه تقويم نيز به ثبت رسيد.

- هدف و انگيزه شما از انجام اين كار بزرگ چه بود؟

يكي از مهم ترين اهداف من، زنده نگه داشتن فرهنگ و سنت مردم مهديشهر بود و دوست داشتم قدمي براي شهرم برداشته باشم. جالب است بدانيد كه مادر من شمالي و پدرم سنگسري است و به هر دو زبان مسلط هستم؛ اما تنوع زباني و ويژگي‌هاي زبان سنگسري اين انگيزه را در من ايجاد كرد كه هر طور شده اين ويژگي‌ها را به ساير مردم معرفي كنم. زبان سنگسري زبان فارسي پهلوي و ايران باستان است و هنوز در بسياري از مناطق ايران از جمله مناطقي از بيارجمند شاهرود و اطراف دماوند با اين زبان تكلم مي شود.

- آيا كار گردآوري را به تنهايي انجام داديد؟

كار تحقيقاتي و گردآوري را به تنهايي انجام دادم و البته از نظرات مرحوم استاد "چراغعلي اعظمي سنگسري" نويسنده و محقق مهديشهري نيز بسيار بهره مند شدم. براي انجام اين كار تحقيقي، بيش از 50 فيلم ويدئويي و نوار كاست شامل مصاحبه با مردم مهديشهر در رابطه با روزها و مناسبت‌ها گردآوري شده است و جزييات تقويم بر اساس اجماع مردم مهديشهر جمع بندي شده است.

به عنوان مثال در رابطه با نخستين روز سال جديد سنگسري، اختلاف نظر بين روزهاي شانزدهم، هفدهم و هجدهم فروردين وجود داشت كه با نظرخواهي از مردم و مكتوبات موجود، 16 فروردين سال شمسي به عنوان نخستين روز سال جديد سنگسري معرفي شد.

- 16 فرودين سال شمسي، روز عيد مهديشهري‌ها است؟

اين روز اولين روز آغاز سال سنگسري است.

- آيا اين روز جشن گرفته مي‌شود و آداب و مراسم خاصي دارد؟

با توجه به اين‌كه موضوع تقويم سنگسري در دست فراموشي است، مردم مهديشهر اولين روز سال نو شمسي را جشن مي‌گيرند اما چند سالي است كه روز شانزدهم فروردين را با ارسال پيامك به يكديگر تبريك مي‌گويند.

همانطور كه گفته شد روز شانزدهم فروردين سال شمسي مصادف با اولين روز سال نو سنگسري است و مردم اين منطقه بر اساس رسمي كهن در اولين روز هر ماه كه "ورمز" ناميده مي‌شود، مراسم مخصوصي دارند. بر اين اساس دختران خوش چهره و خوش قدم و خوش بيان هر خانواده، قبل از طلوع آفتاب، كوزه بر مي‌دارند و از چشمه‌هاي آب معدني منطقه كه مهم ترين آن "آناهيتا"(الهه آب) در منطقه "راوند" است، آب در كوزه مي‌ريزند و به تعداد اعضاي خانواده خود (يا جايي كه آن دختر براي آن خانواده "ورمزي" يا خوش قدم است)، سنگ سفيد در كوزه مي اندازند.

تا قبل از ورود "ورمزي" به منزل، كسي حق ندارد در منزل را باز كند و كسي را به خانه راه دهد، تا اينكه ورمزي وارد خانه مي‌شود و آب را در اطراف خانه مي‌پاشد. مردم مهديشهر نوشيدن اين آب را تبرك و عاملي براي سلامتي جسم و روح مي دانستند و هنوز نيز به اين موضوع اعتقاد دارند. بر اين اساس، مراسم "ورمزي" در اولين روز سال سنگسري نيز اجرا مي‌شود.

- اين تقويم چند روز دارد و آيا ساير روزها نيز داراي اسامي خاصي است؟

اين تقويم داراي 12 ماه و هر ماه 30 روز است و هر روز نيز اسم خاص خودش را دارد. روز اول "ورمز" (اهورامزدا) و آخرين روز ماه نيز "انيران"(فروغ يا روشنايي بي پايان) است. در طي 30 روز نيز چهار بار نام خدا تكرار مي‌شود.

يكي از روزها (روز شانزدهم ماه سنگسري) به نام "روز دوستي" است و هنوز هم سنگسري ها اعتقاد دارند انسان‌ها نبايد بيشتر از 30 روز با يكديگر قهر باشند و در روز دوستي براي صلح كردن از هم پيشي مي‌گيرند.

مردم اين منطقه مانند مردم ساير مناطق ايران، زماني كه نام روز با ماه يكسان مي‌شد، آن روز را جشن مي‌گرفتند و يكي از اين جشن‌ها "جشن تيرگان" است كه در آن، ماه تير به تقويم سنگسري با روز تير تقاطع مي‌يابد. در اين جشن، غذايي داراي 13 نوع ماده غذايي از محصولات سنگسر تهيه مي‌شود و هنوز هم اين جشن برگزار مي‌شود.

در مجموع تقويم سنگسري متعلق به قسمتي از ايران باستان به مركزيت مهديشهر كنوني و مناطق عشاير سنتي كه ايل سنگسري تردد يا ييلاق و قشلاق مي‌كردند و از شرق ايران زمين تا غرب و از شمال تا كوير مركزي كه عشاير در اين مسير كوچ و زندگي مي‌كردند، است و جزو تقويم هاي مردمي يا رسمي بوده است.

نام ماه‌ها در تقويم سنگسري شامل 1-مس مُ:ماه بزرگ،2-دمُ 3- گوجو: مهيا شدن براي کوچ ييلاقي4- نوسال ما: آغاز سال جديد کاري براي توليد فراورده‌هاي دامي 5- سيام: وابستگي زندگي به ماه سياه (گوسفند) 6-کورچ: بازگشت از ييلاق 7-اوريا 8- تيرمُ: جشن تيرگان 9-مردال مُ: (مردال به معني مرده است و ماهي که در آن پيران مي ميرند)10- شرور مُ 11-ميرونه مُ و 12- آونه مُ است. با گذشت هر 4 سال يکروز تحت عنوان "کبيسه" به آخر سال افزوده شده و بدين ترتيب اين گاه‌شماري با گردش سال شمسي مطابقت مي‌كند.

نام روزها در گردش ماه‌هاي تقويم سنگسري شامل 1 - ورمز، روز دختران ورمز،2- بهمن، روز انديشه پاک، 3- ارديبهشت روز بهترين راستي 4 - شهريور، شهريار نيرومند 5 - اسفندارمز، روز فروتني 6 - خرداد، روز تندرستي 7 - مرداد، روز جاودانگي 8 - دي باذر، روز آفريدگار 9 - آذر، آتش افروغ، 10- آبون، هنگامه آب 11 - خور، روز آفتاب 12 - مه، ماه آسمان، 13 - تير، ستاره باران 14- گوش، زندگي يا هستي 15 - دي به مهر، روز آفريدگار 16 - مهر، روزدوستي 17- سروش، روز فرمانبرداري 18- رشن، روز دادگري 19- فروردين، نيروي پيشرفت 20 - بهرام، روز پيروزي 21- رام، شادماني 22- باز باد 23 - دي بدين، روز آفريدگار 24 - دين، روز وجدان 25 - آراد، دارايي يا سرمايه 26 - اشتاد، روز راستي 27 - آسمون، روز آسمان 28 - زامياد، روز زمين 29- مارسفند، روز گفتارنيک 30 - انيران، روز روشنايي بي پايان.

- براي ثبت اين تقويم چه فعاليت‌هايي توسط شما انجام شده است؟

در سال 1380 اين تقويم در كتابخانه ملي به شماره 7948 ثبت شد؛ ثبت آن بايد پنج سال به طور متمادي تمديد شود و معترض نداشته باشد. در طي پنج سال به محتويات اين تقويم افزوده شد و پس از پنج سال مجوز چاپ تقويم توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز صادر شد و براي سه سال اين تقويم به صورت محدود چاپ شد و بيشتر بين مردم مهديشهر براي دريافت نظرات مردمي توزيع شد و در حال حاضر داراي مجوز چاپ دائم است. البته با همكاري اداره كل ميراث فرهنگي استان سمنان، زمينه ثبت اين تقويم به عنوان يكي از آثار معنوي استان سمنان در فهرست آثار ملي كشور نيز فراهم شد و اين تقويم به ثبت ملي رسيد.

- قدمت اين تقويم چگونه محاسبه شده است؟

اين تقويم داراي 3410 سال قدمت است و مبداء آن، ورود آريايي‌ها در 1400 قبل از ميلاد به اين منطقه است. آريايي‌ها پس از ورود به اين منطقه نام "دِ"را براي آن انتخاب مي‌كنند و البته "د" نه به معناي قريه و روستا، بلكه به معني محل شور و مشورت سران قبايل و محل سكونت "صابئين" است.

صابيئن گروهي بودند كه قبل از ورود آريايي‌ها در اين منطقه زندگي مي‌كردند و عده‌اي معتقدند اين گروه ستاره پرست و عده‌اي نيز مي گويند جزء موحدين بوده‌اند؛ در مجموع به دليل اين‌كه اطلاعات كاملي در رابطه با تاريخ زندگي صابئين در سنگسر در دست نيست، آغاز سال سنگسري از زمان ورود آريايي‌ها انتخاب شده است.

يكي از خصوصيات صائبين كه در تاريخ آمده، اين است كه به انتهاي ماه‌هاي خود كلمه "مُ" را اضافه مي كردند و هنوز هم به 8 ماه از 12 ماه سنگسري كلمه "مُ" اضافه مي‌شود.

-"مُ" به چه معناست؟

"مُ" يعني ماه، اسامي ماه‌ها مثل "مس مُ" (ماه بزرگ)؛ مشخص است كه قبل از ورود آريايي‌ها مردمي در اين منطقه زندگي مي‌كردند و فرهنگ آنها باقي مانده است اما اسم شهر مشخص نيست.

در سالهاي بعد گروه دوم آريايي‌ها مقارن با 144 قبل از ميلاد وارد اين منطقه مي‌شوند، گروه دوم اكثرا كشاورز بودند و در منطقه مهديشهر و در جزين كنوني ساكن مي‌شوند اما بخشي از گروه اول در اين منطقه ساكن شده و عده‌اي نيز به ساير نقاط ايران كوچ مي‌كنند.

گروه سوم آريايي‌ها، "سكاها" هستند كه 129 قبل از ميلاد وارد اين منطقه مي‌شوند، آنها مردماني خشن و جنگجو بودند كه در زمان بسيار كم، نيمي از ايران را تحت سلطه خود درمي آورند؛ فردوسي نيز در شاهنامه بارها از قوم"سكساران" ياد مي‌كند.

- نام سنگسر چه زماني متداول شد؟

زماني كه سكاها وارد اين منطقه مي‌شوند، اركان حكومتي شهر را به دست مي‌گيرند و اسم شهر را نيز به "سكسار" يا "سكسر" تغيير مي‌دهند. بعد از مدتي كه ايران ايالتي مي‌شود، اين منطقه جزء ايالات سكسار مازندران مي‌شود.

اما با ورود اسلام به ايران، قوم سكاها در مقابل اسلام ايستادگي مي‌كنند و به همين دليل مسلمانان سران قوم را دستگير و در "كافر قلعه" كه در حال حاضر جزء آثار باستاني منطقه محسوب مي‌شود، تبعيد و مردم منطقه را مسلمان مي كنند. جالب است بدانيد كه سكاها در كافر قلعه، اولين لوله كشي زيرزميني را توسط تكه‌هاي سفال به وجود آورده بودند كه هنوز بقاياي سفال‌ها قابل مشاهده است.

- سكسار چطور به سنگسر تغيير نام يافت؟

برخي از مورخان گفته‌اند كه به دليل مقاومت سكاها در مقابل اسلام، اعراب اين منطقه را به عنوان "سرسگ" تعبير كردند.عده‌اي نيز معتقدند انتخاب اين نام عمدي نبوده و اعراب با شنيدن نام "سكسر" تصور كرده اند كه نام اين منطقه "سرسگ" است و از آن به عنوان"راس الكلب" ياد كردند.

در كتاب‌هاي پس از اسلام به قلعه‌هاي زيرزميني "راس الكلب" اشاره شده است، اما اين نام تا مدت زيادي دوام نمي‌آورد و تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي نام اين منطقه به "سنگسر" تغيير مي‌كند و پس از انقلاب نيز نام اين منطقه "مهديشهر" مي‌شود.

- در روند جمع آوري اين تقويم با چه مشكلاتي مواجه بوديد؟

تعداد كمي به من تهمت يهودي و زرتشتي بودن زدند و نسبت به اين‌كه نام اين گاهشمار، تقويم سنگسري است معترض بودند، اما تاريخ هر دوره با پسوند همان دوره شناسايي مي‌شود. من مهديشهري و شيعه هستم و ارادت خاصي به امام عصر(عج) دارم؛ اين تقويم را متعلق به مهديشهر كنوني كه در مقطعي خاص سنگسر ناميده مي‌شد، مي‌دانم، اما مهم اين است كه نام اين تقويم سنگسري است و پيشينه تاريخي پشت اين نام با تقويم 3400 ساله همخواني دارد.

نيت، كمرنگ كردن نام مهديشهر نيست بلكه بررسي و ثبت واقعيت‌هاي تاريخي آن است. البته ذكر اين نكته خالي از لطف نيست كه سنگسري‌ها در گذشته سه نوع تقويم داشتند، يكي تقويم سنگسري عمومي است كه همه مردم استفاده مي‌كردند و همين تقويم سنگسري تاريخي است.

دومين نوع تقويم،"تقويم خراجي" است و در اين تقويم شروع سال از ابتداي تابستان كه سال اقتصادي عشاير و زمان برداشت است، آغاز مي‌شود و سال جديد به "نوسال" معروف است و عشاير و كشاورزان بر اساس اين تقويم فعاليت‌هاي خود را انجام مي‌دادند؛ البته قدمت اين تقويم مربوط به زمان‌هاي خيلي دور نيست.

سومين نوع تقويم نيز "تقويم حكومتي" است و با ورود يك "دهبان" به منطقه و از آغاز دوره حكومت وي، اين تقويم آغاز مي‌شد و با رفتن وي و آمدن دهبان بعدي تقويم تغيير مي‌كرد و به نام دهبان جديد زده مي‌شد.

- مشوق شما براي جمع آوري اين تقويم چه افرادي بودند؟

بردارم، دخترم و به ويژه همسرم كه در اين مدت متحمل سختي‌هاي بسياري شد، زيرا جمع آوري اين تقويم در ابتداي كار براي برخي سنگين بود و نه تنها همكاري نمي‌كردند، بلكه سعي داشتند جلوي كار را بگيرند اما به لطف خدا، نوع برخورد آنها باعث انگيزه بيشتر در من براي ادامه كار شد و باعث شد كه كار را قانوني پيش ببرم و به دنبال ثبت تقويم باشم. بنده نيز نسبت به تقويم سنگسري هيچ گونه ادعايي ندارم و فقط براي حفظ آن تلاش كردم.

- آيا فعاليت پژوهشي ديگري در دست اقدام داريد؟

بله. حدود 2 تا سه هزار ضرب المثل سنگسري جمع آوري كرده و در نظر دارم آن را در قالب كتاب چاپ كنم.

- صحبت پاياني:

آينده از آن كشوري است كه گذشته خود را بشناسد.

انتهاي پيام