اوایل دوره قاجاریه به علت درگیری بین جانشینان شاهرخ نادری و هرج و مرج، آستان قدس تا مدت‌ها از تولیت برخوردار نبود و اداره آستان قدس در اختیار صاحب منصبان و بزرگان آستان قدس بود؛ چنانکه اسناد باقیمانده حاکی از آشفتگی و عدم نظم در امور آستانه در آن است.
به گزارش گروه دریافت خبر خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه خراسان، در آن زمان این وضعیت تا آمدن میرزا موسی‌خان فراهانی ادامه داشت؛ با تلاش و کوشش وی اوضاع بهبود یافت و تولیت در دوره قاجاریه با دوره‌های قبلی تفاوت‌های ماهوی زیادی پیدا نمود. اگر بخواهیم تعریفی از متولی این دوره به دست دهیم، تعریف روزنامه "Gazzete of Persia" می‌تواند جامع‌ترین معنا را در بر داشته باشد:
در مشهد یک نظام حکومتی منحصر به فرد حکمفرماست که یکی دارای قدرت اداری غیرروحانی و والی ایالت است که از طرف شاه برگزیده می‌شود و دیگری روحانی و متولی باشی است که سرپرست حرم مطهر، سخنگو و نماینده امام است.
قلمرو قدرت متولی باشی منحصراً در داخل بست و با وظایف معینی می‌باشد؛ چرا که دوگانگی قدرت حتی در داخل حرم به چشم می‌خورد.
انتصاب متولی باشی از اختیارات شاه است و این منصب حقوق ثابت و معینی ندارد. این منصب الزاماً مختص به یک فرد روحانی نیست و نفوذ و اقتداری که معمولاً از طرف این مقام اعمال می‌شود، تقریباً هم طراز با قدرت روحانیت است و گاهی حتی از قدرت والی ایالت، بیشتر است.
چهار نکته در مورد تولیت در دوره قاجاریه حائز اهمیت است:
1 برخلاف متولیان دوره صفویه و افشاریه که از میان علما و سادات انتخاب می‌شدند، متولیان دوره قاجاریه از میان رجال حکومتی که اکثراً از مرکز فرستاده می‌شدند، انتخاب می‌گردیدند.
2 در دوره‌های پیشین بیشتر متولیان از افراد بومی خود استان انتخاب می‌شدند، ولی در این دوره تمام افراد بدون استثنا از تهران فرستاده می‌شدند.
3 برای اولین بار افرادی به صورت مشترک عهده‌دار تولیت آستان قدس رضوی و اداره ایالت شدند.
4 تمام متولیان دوره قاجاریه نائب التولیه داشتند که از رجال سرشناس آستان قدس رضوی انتخاب می‌شدند و تولیت را در اداره امور کمک می‌نمودند.
دستمزد متولیان این دوره نیز مانند قبل از عشر حق التولیه و حق النظاره موقوفاتی که متولی شرعی داشتند پرداخت می‌شد.
فهرستی از متولیان دوره قاجاریه و خدماتی که به آستان قدس نمودند، یاد می‌شود:
1 میرزا موسی خان فراهانی (1247ق): وی برادر قائم مقام فراهانی بود که بعد از یک فترت طولانی در امور آستان قدس رضوی به تولیت انتخاب شد و زحمات زیادی را برای تنظیم امور کشید. تا زمان وی اداره امور آستانه در اختیار صاحب منصبان و متولیان شرعی موقوفات بود. وی با گرفتن وکالت از متولیان شرعی و به عهده گرفتن اداره موقوفات امور اداری را بر طبق یک رویه خاص تنظیم نمود. برخی از اقدامات وی عبارتند از:
آبادی رقبات موقوفه و احیاء و تصرف زمینهایی که در طی سال‌های حکومت افشاریان و اوائل قاجاریه در دست اشخاص باقیمانده بود و نظارت دقیق بر مداحل و انجام کارها
کاشیکاری صحن نو، مرمت گلدسته‌ها و بیوتات و دایر کردن سقاخانه
تربیت خدام درگاهی و امور خادمان و فراشان، دربانان و کفشبانان
ساخت دبستان سادات علوی در صحن قدس برای آموزش اطفال یتیم
دایر کردن بیمارستان مجهز
دایرکردن مهمانسرای حضرت
وقف املاک و مستغلات تبریز بر مصارف مفید که در تصرف آستان قدس بود.
2 حاج میرزا عبدالله خویی (1262-1264ق): وی در جریان شورش سالار کشته شد.
3 شیخ عبدالرحیم بروجردی (1266-1268ق)
4 مرزا عبدالباقی منجم‌باشی (1268-1270ق).
5 میرزا فضل الله وزیر نظام برادر میرزا آقاخان صدر اعظم (1270-1272ق).
شرح کارهایی که وی در آستان قدس انجام داده از این قرار است:
تزیین ابنیه دارالحفاظ، دارالسیاده و توحیدخانه و مرمت صحن جدید و عتیق
فرش نمودن صحن جدید و عتیق
تأمین روشنایی صحن‌ها
تعمیر کتابخانه و مرمت کتب
تعمیر ایوان طلای سقاخانه
بیرون کردن زنان فاحشه و پسران بدکار از شهر
تزیین و تذهیب در مرصع ضریح
تعمیر بازار عباسقلی خان
جاری ساختن آب سناباد از مطبخ آستان قدس
فرش کردن خیابان علیاء و سفلای مشهد با سنگ و خشت و تعمیر وسط خیابان با آجر
ساخت بازار در طرف شمال خیابان علیا که درآمد آن به تهیه شمع و چراغ برای صحن جدید برسد.
ساخت کارونسرا برای جواهرفروشان و فیروزه تراشان
اختصاص دادن بازار آغچه به سنگتراشان و بازار عباسقلیخان به سراجان
مرمت مسجد گوهرشاد
ساخت دارالتولیه در بالای حوض انبار صحن عتیق
باز کردن در نقره دارالسعاده و در نقره پایین پا
وقف رقبات معروف به تیمچه حکاکان و بازار کفشدوزان و بازار وزیر نظام، برای روشنایی صحن‌ها و کمک به زوار در سال 1271ق.
6 میرزا محمد حسین الحسینی معروف به عضدالملک (1272-1277ق).
- وی بعد از موسی خان، بیشترین اصلاحات را در آستان قدس انجام داد و در سال 1272 با کمک علماء و صاحب منصبان آستان قدس طوماری را از موقوفات و رقبات و املاک آستان قدس جمع‌آوری نمود که به طومار عضدالملک معروف است و از شناخته شده‌ترین اسناد موقوفات آستان قدس است که صحت و درستی آن به مهر و امضای 553 نفر از علما و معتمدین و موثقین و خادمین آستان قدس و در سال 1275 به امضای ناصرالدین شاه رسیده است. شرح خدمات وی بدین قرار می‌باشد:
ساخت کاروانسرایی در سمت غربی صحن قدس
تعمیر سقاخانه
مرمت صحن جدید و تعمیر راهرو و سقاخانه
افزودن روشنایی و چراغ روضه منوره
- ثبت وقایع روزانه آستان قدس توسط روزنامه‌نویسان
نقره اندود کردن مناره‌های مسجد جامع
آینه‌کاری دارالحفاظ
تصرف باغ سالار و آصف الدوله به عنوان غرامت ضررهای شورش سالار
تزیین و کاشیکاری مسجد بالاسر و رواق پشت سر مبارک
تزیین توحیدخانه و مرمت جدار آن به سنگ‌های منقش
بنای حمام زنانه در جنب حمام مردانه حضرت
تعمیر قنوات مخروبه
مرمت گنبد ربیع بن خثیم و تعمیر مدرسه فاضل خان
طلاکاری در روضه و طلا نمودن ایوان شرقی صحن جدید متصل به دارالسعاده
وقف مزرعه حسین‌آباد گناباد برای مصارف خاص
انتقال دفتر آستان قدس به حجره‌های فوقانی صحن کهنه جهت تجمع کارمندان دفتری
شست و شوی فرش‌های حرم در مزرعه طرق
وقف قنات حسین‌آباد بر عزاداری امام رضا(ع) و پنج تن آل عبا و عیدی به فقرا در روز غدیر خم در سال 1274ق
اختصاص درآمد موقوفه برای علما و فضلا
تعیین مواجبی برای صاحبان حرف به منظور جذب آنها
7 میرزا جعفرخان مشیرالدوله (1277-1281ق)
شرح خدمات وی بدین قرار بوده است:
فرستادن دربانان برای استقبال زوار
توجه به مهمانسرا و توسعه آن و پخت غذا بر طبق وصیت واقفان
توجه به شخصیت‌ها و بزرگان شهر
تعیین شام، جهت خدمه
تغییر محل دارالشفاء و بردن آن به خیابان علیا «درمانگاه رازی» و ساخت کاروانسرای ناصریه به جای آن
8 حاج علی اکبر قوام الملک شیرازی (1281-1282ق)
9 میر سیدمحمدحسین عضدالملک قزوینی برای بار دوم انتخاب شد(1282-1283ق)
10 میرزا محمدخان سپهسالار (1283-1284ق)
آینه‌کاری و تزیین توحیدانه
دستور داد دکاکین بالا خیابان و پایین خیابان را طاق زدند
11 میرزا محمدخان مجدالملک (1284-1285ق)
ساخت پیش‌طره‌های دکاکین خیابانها و دکاکین مختصه آستانه و کاروانسرای ناصری
برقرار کردن وظیفه برای سادات در آستانه
12 میرزا محمدحسین دبیرالملک(1285-1287ق)
آینه‌کاری حرم مطهر(کتیبه‌ای از او در حرم باقی است)
13 میرزا ابوالقاسم خان معین الملک (1287-1288ق)
14 شاهزاده حاجی سلطان محمد میرزا سیف‌الدوله (1288-1290ق)
برهم زدن حوض حوضخانه و پر نمودن آن به منظور ساختن مقبره برای خود که بدین کار موفق شد.
آوردن چوب‌های کاج از باغ‌های قدمگاه و درست کردن جای‌هایی برای نگهداری کتاب
15 میرزا اسعدخان موتمن الملک (1290-1297ق)
- رفع نواقص کتابخانه و فرستادن کتاب‌ها از قرآن خانه به محل جدید
خراب کردن کاروانسرای سلطانی به منظور احیای مجدد آن
بنای عمارات عالیه و حوضخانه‌ای در باغ سالار برای سکونت متولیان
تهیه فهرستی برای کتب کتابخانه
وقف مزرعه سیدآباد میان ولایت برای زوار
وقف قریه کشف بر فقرا و تنظیف صحن‌ها
16 محمدتقی میرزا، رکن الدوله، استاندار و متولی‌باشی آستان قدس (1297ق)
17 میرزا حسین خان سپهسالار (1297ق)
تزیین و آینه‌کاری دارالسیاده
به جریان انداختن حوض حوضخانه که سیف‌الدوله آن را پر کرده بود
18 محمدتقی میرزا رکن الدوله، بعد از فوت سپهسالار دوباره به سمت متولی انتخاب شد (1298).
- وقف قنات و مزرعه رکن الدوله بر هزینه روشنایی حرم مطهر 1300ق
19 عبدالوهاب خان آصف الدوله شیرازی(1301-1303ق)
عضدالدوله که برای کمک به آصف الدوله به درخواست وی از تهران به مشهد فرستاده شده بود، ولی اختیار اصلی در دست آصف الدوله بود.
20 فیروز میرزا فرمانفرما (1303ق) استاندار خراسان و متولی بود. وی صنعت کاشی و ظروف کاشی را در مشهد رایج نمود.
21 میرزا محمدعلی صدرالممالک (1303-1306ق)
22 محمدتقی میرزا، رکن الدوله، استاندار و متولی باشی (1306-1308ق)
23 فتحعلی خان صاحب دیوان شیرازی، متولی‌باشی و استاندار (1308-1311ق)
24 ابوالفتح میرزا موید الدوله(1311-1313ق)
25 میرزا محمدعلی صدرالممالک قزوینی که برای بار دوم انتخاب شد(1313-1314ق)
26 امیرحسین خان آصف الدوله، استاندار و متولی باشی (1314-1315ق)
27 میرزا محمودخان مدیرالدوله (1315-1316ق)
28 میرزا محمدرضا صدیق الدوله نوری مازندرانی (1316-1319ق)
- وی دستور داد تا طومار وقفنامه‌های آستان قدس را گردآوری کرده و کتابی به نام آثارالرضویه را چاپ نمود که به کتابچه صدیق الدوله معروف است. وی همچنین نهر بالای خیابان تا در صحن کهنه را نرده چوبی کشید و حاشیه نهر را گلکاری کرد.
29 شاهزاده سلطان حسین میرزا نیرالدوله، استاندار و نایب التولیه(1319ق)
30 میرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی (1319-1320ق)
31 شاهزاده مهدیقلی میرزا سهام الملک (1320-1322ق)
32 حاج غلامرضاخان آصف الدوله شاهسون(1322-1323ق)
33 حاج میرزا کاظم آقا امام جمعه تبریز(1323-1326ق)
34 میرزا شفیع صدر الممالک قزوینی (1326-1329ق)
35 میرزا مرتضی قلیخان طباطبایی نایینی (1329-1334ق)
- وی وضعیت حجرات آستان قدس را که در اختیار صاحبان مشاغل و حرف بود در اختیار خانواده‌های متمکن قرار داد، تا به صورت مرتب و آبرومند درآید.
36 حاج سیدجواد ظهیراالاسلام (1334-1336ق)
37 میرزا مرتضی قلیخان طباطبایی(1336-1338ق)
38 حاج سیدجواد ظهیر الاسلام (1338-1340ق)
39 میرزا مرتضی قلیخان طباطبایی (1340-1341ق)
40 میرزا محمدعلی قائم مقام التولیه (1341ق)
- وی قروض آستانه را از مال خود پرداخت و سیستم اداری آستان قدس را از شکل سیاق‌نویسی به وضع فعلی در آورد همچنین تعمیراتی را در آستان قدس انجام داد.
41 میرزا مرتضی قلیخان طباطبایی (1303ش)
منبع: پرتال آستان قدس رضوی
انتهای پیام
نظرات