به گزارش ایسنا، شاید زنجان تنها شهری باشد که نام‌های گوناگونی داشته است و در هر کدام از این نام‌ها سختی‌های زیادی را تجربه کرده است، به گونه‌ای که در کتاب مرات‌البادان محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می‌خوانیم که قدیم‌ها این شهر را مدی می‌نامیدند و به سکنه مد می‌گفتند و چنین می‌پنداشتند که اهالی این ناحیه از اولاد مادی ابن یافث ابن نوح نبی هستند و لذا آن‌ها را منسوب به مادی کرده و مدی خوانده‌اند.

در کتاب فرهنگ و هنر در دارالخمسه به قلم حسین عباسی‌نیا بیان شده است؛ بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود از شهری به نام آکاترانیا نام می‌برد و دانشمندی به نام آندریاس آن را در تقسیم‌بندی بطلمیوس با آوردن شواهد و سند و مدرک زنجان اعلام می‌کند.

حمدالله مستوفی در تزهته‌القلوب می‌گوید اردشیر بابکان این شهر را ساخت و آن‌را شهین نامید و در فرهنگ‌نامه دهخدا نیز آمده است که شهین نام شهر زنگان است و شهری است که اردشیر آن را بنا کرده و در اصل زندیگان بوده که معنای آن اهل کتاب زند و به مرور (د) بوده که به زنگان تبدیل شده است.

با این حساب در زمان ساسانیان و احتمالا مدت‌ها بعد از اسلام این شهر را زندیگان می‌نامیدند و بعدها به دلیل اینکه در زبان عربی حرف «گ»، ج تلفظ می‌شود زنگان به زنجان تبدیل شده و امروزه با این نام شناخته می‌شود که معرب زنگان است.

در فرهنگ آنندارج نام شهر زنجان را خمسه اطلاق کرده‌اند و اعلام شده است که این شهر از پنج بلوک ساخته شده، لذا به آن خمسه می‌گویند و این پنج بلوک زنجانرود، ابهررود، خرارود، سجاسرود و ایجرود است.

مواردی همچون آثار و بناهای تاریخی زنجان نشان می‌دهد این منطقه در دوران اشکانی و ساسانی از مناطق مهم و سوق‌الجیشی و رونق و اهمیت زیادی داشته است. پس از ورود اسلام و پذیرش اعتقادات جدید رونق و تمدن زنجان همواره ادامه داشته است و بر طبق اسناد و شواهد باستان‌شناسی در سده‌های میانی این شرایط بیشتر به چشم می‌خورد و در زمان حکومت سلاطین سلجوقی و ایلخانی و خوارزمشاهی چشم‌گیرتر بوده است.

در این دوره آثار مذهبی و تاریخی زیادی ساخته شده است که نشان‌دهنده زندگی توام با آرامش مردم این منطقه بوده است و این وضعیت مدت‌ها ادامه داشته، ولی در قرن نهم تیمور لنگ این ناحیه را به ویرانه‌ای تبدیل کرد که غیرقابل سکونت و خالی از سکنه شد.

در زمان سلاطین صفوی عواملی همچون نزدیکی زنجان به پایتخت صفویان، پذیرش مذهب شیعه و ورود سید برهان الدین سید شاهی از مراجع دینی جبل عامل به زنجان و ترویج مذهب شیعی در آن سبب آرامش و رونق مجدد این منطقه شد، البته زنجان در همین زمان بود که گرفتار عثمانی‌ها شد و بعد از دوران صفوی و تا اوخر پهلوی بارها دستخوش تغییراتی شد.