‌دست‌ را حائل چشم کرده نگاهم را تا افقی که انگشت سبابه پیرزن بدانجا اشاره دارد، پیش می‌برم. آنجا، بنایی بالای یک تپه کوچک در دامنه کوهی معروف به البرز کوه، نقطه‌ای در جنوب شرقی جهرم.

به گزارش ایسنا‌، بالای تپه بنایی سنگی کهنی با طاق‌های ضربی قرار گرفته و مردم آن را "قدمگاه" می‌نامند، نفس‌ نفس زنان، پای دیوارش ایستاده‌ام و به گذشته‌ای می‌اندیشم که این بنای تاریخی، طی کرده است.

بنای "قدمگاه" که سال 1317، آندره گُدار، باستان‌شناس شهیر فرانسوی، بعد از عکس‌برداری و کارشناسی‌های متعدد، گفته بود؛ این متعلق به یک دوره نیست.

آندره گدار معتقد بود بخشی از بنای قدمگاه جهرم در دورۀ پیش از اسلام و بخشی دیگر پس از اسلام، ساخته شده است.

"قدمگاه" واژه‌ای است آشنا با گوش ایرانیان، عنوان برخی مکان‌های زیارتی   که مردم اعتقاد دارند جای پایی منسوب به یکی از معصومان یا بزرگان دینی وجود دارد یا قدیسی در دوره‌ای به آن مکان قدم‌گذاشته یا بیتوته کرده است و به همین دلیل، مقدس شمرده و زیارت می‌شود.

قدمگاه‌های منسوب به نبی اسلام بیشتر در عربستان و هند و قدمگاه‌های منسوب به امامان، مثل: امام علی(ع) و امام رضا(ع) در ایران و عراق قرار دارند. برخی قدمگاه‌ها نیز بقایای بازآفرینی شده زیارتگاه‌های پیش از اسلامند و زرتشتیان در کنار مسلمانان، برخی از آن‌ها را زیارت می‌کنند. برخی از این زیارتگاه‌ها، مانند: قدمگاه مسجد جامع قدیمان نایین و قدمگاه علی(ع) در جهرم نیز در اصل آتشکده یا آتشگاه زرتشتیان بوده‌اند.

سنت «فضه‌کردن» و «قنبرکردن»، نیز در شهرستان جهرم، عقیده‌ای قدیمی بوده که برخی در گذشته در «قدمگاه» که جهرمی‌ها آن را محل قدم‌گذاشتن و جای پای امام علی(ع) می‌دانستند، انجام می‌داده‌اند و طبق آن برخی مادران بی‌فرزند، نذر می‌کردند اگر دختردار شدند او را به احترام ائمه، فضه، خادم حضرت زهرا(ص)یا قنبر، غلام امام علی(ع) صدا کنند.

این مادران در صورت بچه‌دارشدن، در ماه رمضان و به ویژه شب بیست ویکم، با پوشاندن لباسی عربی به کودکان و قرائت دعا در قدمگاه، دختران را فِضّه خادم حضرت زهرا(س) و پسران را قنبر یعنی غلام حضرت علی(ع) دانستند. البته این سنت در امامزاده‌های جهرم نیز انجام می‌شده است.

زنده‌یاد حسین حقایق‌جهرمی، مؤلف کتاب «جهرم» می‌نویسد: «در این ساختمان، قطعه سنگ قهوه‌ای رنگ به ابعاد تقریبی 40×225×150 سانتیمتر، وجود داشته که با قطعه سنگ دیگری که اشعاری در وصف این بنا بر روی آن حک شده بود، به سرقت رفته است. روی سنگ مقدس، حفره‌ای وجود داشت که برخی آن را جای نگهداری آتش جاوید پنداشته‌اند و گروهی معتقد بودند که جای سم دلدل، اسب حضرت علی(ع) است و به همین دلیل اراداتمندان آن حضرت تا چندی پیش، شب‌های جمعه و ایام مقدس در آن مکان به انجام مراسم مذهبی و نذر و نیاز و برافروختن شمع می‌پرداختند، اما با سرقت سنگ مقدس، این مراسم هم به تدریج از بین رفت».

ساختمان قدمگاه از دوبخش تشکیل شده؛ قسمتی از آن به صورت شبستان و از هفت اتاق پشت سر هم در جهت شرقی-غربی تشکیل شده است. اندازۀ این اتاق‌ها متفاوت است، اما در مجموع 31 متر طول و 6/5 متر، عرض دارد. این اتاق‌ها به وسیلۀ ورودی‌های کوچک طاق‌دار به ارتفاع 7/1 متر با یکدیگر، مرتبطند. در زیر آخرین اتاق غربی، سردابه‌ای زیرزمینی است.

بخش دوم قدمگاه، بنایی هشت‌ضلعی با با هشت ورودی طاق‌دار با گنبدی به شکل چهارطاق‌های ساسانی است. این بنا در پشت و جنوب، دو اطاق سمت غربی و چسبیده به بنا با هشت ستون دارد که دوستون آن با ستون‌های اطاق‌ها مشترک است. همۀ ورودی‌های آن به بیرون و فضای باز راه دارد و فقط یکی از ورودی‌ها به اطاق مقابل وصل می‌شود. بام بنا نیز گنبدی شکل است.

گفته می‌شود که قدمگاه‌ها از معابد آناهیتا ویژۀ زنان بوده‌اند. برخی از ساکنان محلی نیز معتقدند محل دفن، موسیقی‌دان مشهور ساسانی، یعنی «باربد جهرمی» در نزدیکی همین محل است، اما به نظر می‌رسد به قرینۀ قراردادن جنازه‌های مردگان زرتشتی در استودان در دورۀ ساسانی و وجود دو استودان در جهرم، این عقیده وجهی ندارد.

حدود 60 سال پیش، مرحوم جلال طوفان در کتاب «شهرستان جهرم»(1335)، نوشته است: در بالای درگاه یکی از اطاق‌های شرقی در داخل بنا، لوح سنگی نصب بود که اشعاری از امیرالشعرا محمدتقی سرائی(1285-1344)، شاعر معروف جهرمی در عهد قاجار و پهلوی اول، با خط خوش بر روی آن نقش بسته بود و به دلایل نامعلومی شکسته شده و از بین رفته و مطلع آن چنین بوده است:

تعال‌الله از این بقعۀ پاک

که نبود همچو آن در قُبۀ خاک

به نظر می‌رسد بنای مذکور در گذشته، آتشکده یا آتشگاهی بوده که با ظهور اسلام، نظیر هزاران بنای دیگر تغییر شکل داده و بخشی به آن افزوده شده و صورت اسلامی یافته است.

نام قدمگاه جهرم در سفرنامه‌های تارخی برخی چون؛ گزارش محمدحسن‌میرزا، مهندس قاجاری آمده است که در سال 1308ق.  تدارک آمدن ناصرالدین‌شاه را به جهرم می‌دید.

در گذشته، روبرو و زیر قدمگاه، مزارها و چارطاقی‌های ساسانی متوفیانی وجود داشت که امروزه هیچ نشانی از آن‌ها باقی‌نمانده است.

 چاهی موسوم به چاه نفت در مجاورت و آب‌انبار و درخت کُناری هزارساله در شمال بنای قدمگاه نیز وجود داشت که با توسعۀ خیابان‌های مجاور قدمگاه، امروزه هیچ اثری از آن‌ها نیست. به نظر می‌رسد جمع درخت کُنار و آب‌انبار و چاه، در کنار  معماری خاص این بنا، بیانگر آتشکده یا آتشگاه بودن این مکان باشد. 

مرمت‌هایی که چهار سال هم دوام نیاورد

به گزارش‌ ایسنا ‌، اخیراً برای دسترسی به قدمگاه پله‌هایی از پیاده‌رو به سمت تپۀ این بنا کشیده شده است.

وقتی از پله‌هایی که به قدمگاه می‌رسد، بالا می‌رویم و داخل می‌شویم؛ می‌بینیم با اینکه چندسالی بیش نیست که داخل ترمیم و سفید شده است، اما روی هیچ کدام دیوارها خالی نیست. یک‌جا نوشته: «من گرفتار سنگین توام»، روی آن یکی دیوار نوشته: «یه روز خوب هم میاد، جای تو نیز»، بغلش نوشته: «یادگاری از احمد و محسن» و... در واقع هیچ‌ نقطۀ این بنا از دستخط و هنرنمایی‌ها و یادگارنوشته‌های رهگذران در امان نمانده است.

البته بنای قدمگاه چند بار مرمت شده است، نخست در سال 1381 و بعد در سال 1391، اما به اعتقاد اکثر صاحب‌نظران، مرمت‌ها چندان اصولی و بر مدار فنی نبوده است. نظری که در دید بازدیدکنندگان عوام هم به چشم می‌آید.

مرمت‌گران زیرزمین فروریختۀ قدمگاه، را فراموش کرده و به نظر می‌رسد در مرمت‌های جدید، جزو بنا، زیرزمین به حساب نیامده است.

از دیگر سو، نمای دیوارهای داخلی بنا، با سیمان سفید، پوشانده شده‌ که باعث از بین رفتن نمای اصلی داخلی قدمگاه شده است و چنانکه یاد شد دیوارهای سفید نیز اندک زمانی پس از مرمت و بر اثر بی‌توجهی، به تابلوی نقاشی و یادگارنوشته‌های بازدیدکنندگان تبدیل شده است‌ و جالب‌تر از همه اینکه کف بنای قدمگاه را موزائیک کرده‌اند!

عامل آسیب‌زای دیگر نیز آب‌نمای تعبیه‌شده در پایۀ این بنا بود که قطعاً به مرور نم و رطوبت آن باعث سستی پایه‌ها و ریزش تدریجی بنا می‌شد و با همت مسئولان، خوشبختانه اخیراً کنار گذاشته شده است.

مازیار الطافی، فعال میراث فرهنگی و دبیر انجمن «بچه‌های شهر باربد»، از سمن‌های فعال میراث فرهنگی استان فارس دربارۀ مرمت‌ قدمگاه گفت: حفظ و مرمت بنا امری مهم و غیر قابل اجتناب به شمار می‌آید؛ اما متأسفانه بنای قدمگاه جهرم غیراصولی مرمت شده است. ضعف شناخت در به کارگیری صحیح فنون اجرایی در مرمت باعث شده، مثلاً به علت اینکه داخل بنا از قدیم محل تجمع‌ معتادان و افراد ولگرد بوده و در جای جای بنا آثاری از روشن کردن آتش دیده می‌شود و افرادی با ذغال دیوارهای آن را سیاه کرده بودند، این بنا سفیدکاری و رنگ‌آمیزی شود.

او ادامه داد: همچنین پشت‌بام بنا برای جلوگیری از نم‌زدن، با ایزوگام پوشیده شده که به صورت غیراستاندارد، بنای قدمگاه را تهدید قرار می‌کند و مغایر با اصول حفاظتی آثار تاریخی است. مرمت باید با مطالعات دقیق صورت‌ گیرد و مستندنگاری و اطلاعات کامل معماری و مصالح این بنا همراه باشد.

الطافی در ادامه به ضرورت توجه به این بنا گفت: توسعه‌دادن محوطه‌های اماکن تاریخی جهت جذب توریست و گردشگر اهمیت بالای دارد، اما باید چند چیز را در نظر گرفت. هر محوطه‌سازی باید با قوانین و محیط جغرافیایی و تاریخی بنا باید مطابقت داشته باشد و از المان‌ها، نمادهای و یادمان‌های مرتبط استفاده شود.

وی با اشاره به اینکه نخست باید نقشه حریم بنا تهیه شود اضافه کرد: هر بنای تاریخی سه حریم دارد؛ حریم یک، دو و سه. در حریم بنای تاریخی اجازه ساخت و سازهای غیراصولی و ناهمگون با بنا ممنوع است و برای حفظ آثار باستانی باید حریم اماکن تاریخی نیز حفظ شود. متأسفانه امروزه حریم یک و دو  قدمگاه جهرم کاملاً از بین رفته است. جهت حفظ و نگهداری قدمگاه باید این بنا را از حالت رها و آزاد و در دسترس همگانی، خارج کرد و حصارکشی و ورودی خاصی برای آن در نظر گرفت. 

به نظر می‌رسد نیاز است سهل‌انگاری در نگهداری از قدمگاه به پایان برسد، چرا که اگر همچنان توجهی به این بنا نشود، به‌‌زودی باید شاهد نابودی میراث‌ هزار سالۀ نیاکان خود باشیم. 

محوطه‌سازی قدمگاه

شهردار جهرم، نیز در گفت و گو با ایسنا و با اشاره به بازسازی‌های انجام‌شدۀ در محوطۀ قدمگاه گفت: ما فقط به مقولۀ محوطه‌سازی، کف‌سازی و نورپردازی قدمگاه وارد شده‌ایم و این امور را زیر نظر میراث انجام داده‌ایم. انجام مرمت بنا بر عهدۀ میراث فرهنگی است.

سیاوش قزلی افزود: برای اجرای این پروژه تاکنون یک میلیارد و پانصدمیلیون ریال اعتبار هزینه شده که برای اتمام این پروژه سه میلیارد ریال اعتبار پیش‌بینی‌شده است.

شهردار خاطرنشان کرد: برای نورپردازی این مکان سیزده عدد پایۀ چراغ پارکی و 26 عدد چراغ دفنی با هزینۀ بیش از 200 میلیون ریال خریداری و نصب شده است.

به گفته قزلی؛ احداث دیوار سنگی، کف‌سازی محوطۀ اطراف و احداث پلکان برای عبور بازدیدکنندگان از اقداماتی بوده که در مرمت قدمگاه مدنظر قرار داشته و اجرا شده است.

آیا قدمگاه موزۀ مردم‌شناسی می‌شود؟

به گزارش ایسنا‌، سال‌هاست که سایۀ غفلت بر سر میراث فرهنگی و ابنیۀ تاریخی جهرم، به عنوان یکی از ارزشمندترین داشته‌های این شهر سنگینی می‌کند. این سرمایۀ ارزشمند که می‌تواند نقش بی‌بدیلی در بهبود وضع اقتصادی شهرستان و اشتغال‌زایی ایفا کند به باد فراموشی سپرده شده است، هرچند مسئولان راهکارها و پیشنهادهایی نیز برای فعال‌شدن آن ارائه می‌دهند.

معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری فارس نیز با تأکید بر لزوم تبدیل قدمگاه جهرم به موزۀ مردم‌شناسی، با هدف حفظ بهتر این بنا و استفاده مطلوب‌تر از آن، گفت: ایران مقام دهم دنیا در آثار باستانی و میراث فرهنگی دارد که باید از این پتانسیل در راستای جذب درآمد و فاصله‌گرفتن از اقتصاد نفتی استفاده کرد.

هادی پژوهش‌جهرمی گفت: اتاق فکر برای استفاده از ظرفیت گردشگری در جهرم در راستای برنامه‌ریزی درآمدزا از داشته‌های تاریخی و فرهنگی راه‌اندازی شود.

معاون استاندار و فرماندار ویژۀ جهرم نیز که با معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری فارس هم عقیده است، به راه‌کارهایی برای توسعۀ این بنا اشاره و اضافه کرد: در زمان مسئولیتم در شهرداری جهرم، برای دسترسی به محل ورودی، آبشار مصنوعی، روشنایی و... قدمگاه هزینه شد.

علی‌رضا صحرائیان با اشاره به اینکه این مجموعه نیازمند حفاظت دائمی است و باید اقداماتی برای رونق آن انجام داد، افزود: ‌به ادارۀ میراث فرهنگی جهرم پیشنهاد کرده‌ایم که با شهرداری یا بخش خصوصی، قرارداد مشارکت یا اجاره منعقد کرده و مانند سایر ابنیۀ تاریخی، از این مکان برای فعالیت‌های گردشگری-تفریحی مانند سفره‌خانۀ سنتی، رستوران و ... استفاده شود.

صحرائیان گفت: با توجه به اینکه این گونه فعالیت‌ها درآمدزا است مطمئناً ادارۀ میراث فرهنگی می‌تواند از محل درآمدها، هزینۀ ترمیم، بازسازی و نگهداری این بنا و حتی سایر بناها را تأمین کند.

فرماندار شهرستان جهرم حتی به امکان مشارکت ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی در عمران این مجموعه نیز اشاره و خاطرنشان کرد: ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند برای ارائۀ برنامه‌های فرهنگی-هنری خود از این بنا استفاده کند و گام‌هایی نیز جهت ترویج و معرفی این بنا بردارد.

به گزارش ایسنا‌، قدمگاه جهرم، به‌عنوان یکی از آثار ملی در سال 1319 به ثبت ملی رسیده است.

آسمان را ابری زمستانی پوشانده است که از قدمگاه پایین می‌آیم و می‌دانم این بنای چندهزارساله هم هنوز اگرچه با خس‌خس و سختی! اما نفس می‌کشد و شاید زبان حال این بیت امیرالشعرا "سرائی‌جهرمی" مناسب توصیف آن باشد که سرود؛

خوش هوایی بود امروز و عجب ابر و نمی/  خیز و در راه «قدمگاه» بزن یک قدمی!

گزارش از: فاطمه تسلیمی، خبرنگار ایسنا، منطقه فارس

انتهای پیام