شاید یکی از علل آن در فرهنگ ایرانی، مظهر دست نخوردگی و بکر بودن آنها باشد و استفاده از نام قیز یا دختر در قلعه ها اشاره‌ای ضمنی به غیرقابل تسخیر بودن آن قلعه‌ها توسط دشمنان مهاجم و در واقع بکر بودن آنهاست. با بررسی قلعه‌های کوهستانی از دوره ساسانی تا قلعه‌های اسلامی مورد استفاده تا قرون متاخر این نتیجه حاصل می‌شود که همگی این بناها ویژگی‌های ساختاری مشترکی دارند و از دلایل مهم شکل گیری آنها عامل طبیعی برای دفاع و مقابله در برابر هجوم دشمنان بوده است.

بنای قلعه دختر ساوه واقع در 23 کیلومتری جنوب غرب ساوه در بالای رشته کوههای هندس و در روستایی به همین نام واقع شده است. در مورد کاربری و تاریخ ساخت بنای قیز قلعه نظریات متفاوتی وجود دارد .

برخی این بنا را یک معبد آناهیتای دوره ساسانی معرفی کرده و اعتقادشان بر این است که این معبد برای ستایش الهه آب( ناهید ) و رو به دشت ساوه که به گفته ایشان زمانی دریاچه در آن قرار داشته ساخته شده است. ولفرام کلایس محقق و باستانشناس آلمانی در سال 1971 با بررسی بنای مذکور معتقد است که این بنا مربوط به دوره اسلامی و از دژهای نظامی اسماعیلیان بوده که برای فعالیت و مبارزات سیاسی و مذهبی استفاده می‌شده است.

در قلعه‌های کوهستانی طرح و نقشه معماری متناسب با سطح صخره‌ای شکل گرفته و علاوه بر بکارگیری مصالح سنگی در مواردی، از مصالح آجر و خشت به همراه ملات ساروج، گل، آهک و گچ استفاده شده است و قسمت‌هایی را که امکان نفوذ دشمن وجود داشت برج و بارو فرا می‌گرفت. جهت تامین آب و آبرسانی در این بناها نیز بیشتر از حوضچه‌های ذخیره آب باران یا مسیری جهت هدایت آب از رودخانه مجاور بنا استفاده می‌شد.

ساختار معماری قیزقلعه نیز جدای از قلعه‌های کوهستانی نبوده و این بنا با وسعت تقریبی سه هزار متر مربع، مشتمل بر فضاهای شاه نشین، استحکامات دفاعی و رشته پلکان‌های دسترسی در جهات مختلف است. از استحکامات دفاعی در قالب برج و باروهای چندگانه در ضلع شرقی، غربی و جنوبی استفاده شده و تمامی شکاف‌ها و شیارهایی که احتمال نفوذ وجود داشته بوسیله تاق ها و دیوارهایی با مصالح سنگ و ساروج مسدود شده است.

 سازندگان بنا علاوه بر اشراف دژ بر دشت، نفوذناپذیری آن را به عنوان یک اصل مهم لحاظ کرده‌اند. آب مورد نیاز قلعه نیز از آب جاری در دره شمالی و چند حوضچه نگهداری آب تامین می‌شده است. با توجه به کاوش‌های باستانشناسی به نظر می‌رسد ابتدایی‌ترین دوره سکونت در قلعه مربوط به عصر سلجوقی بوده و پس از دوره اولیه شکل‌گیری، قلعه در ادوار بعدی یعنی تیموری، صفوی و اندک زمانی در دوره قاجار با کاربری متفاوت از کاربری تعریف شده اصلی دژ و با اندک تعمیراتی مورد استفاده بوده است و با توجه به توصیفات و شواهد، این دژ در ارتباط با قلعه‌های دیگر موجود در منطقه به کار حفاظت و دفاع در مقابل دشمنان می‌پرداخته است.

بنای قیزقلعه طی دور دوم سفر هیات دولت در سال 1388 به استان مرکزی به عنوان منطقه نمونه گردشگری مصوب شد و طی سال‌های اخیر اقداماتی نیز در قالب مطالعات، امکان سنجی منطقه، مشخصات زیرساخت ها، قابلیت‌ها و برنامه توسعه گردشگری مورد بررسی قرار گرفته است.

طی سال‌های 1387 و 1390 عملیات کاوش و مطالعات باستانشناسی جهت بررسی قلعه، محوطه پیرامون آن و ساختارهای مرتبط احتمالی صورت پذیرفته است. هم‌چنین طی سال‌های 1389 لغایت 1397 اقدامات مرمتی و حفاظتی در زمینه استحکام بخشی جداره‌های داخلی، طاق ها، خواناسازی پلان، مرمت و ساماندهی پلکان‌های دسترسی شمال بنا و عناصر معماری پیرامون آن و هم‌چنین ساماندهی سایت تفرجگاهی پیرامون بنا انجام شده است .

به هر روی قیزقلعه، یک بنای تاریخی است که صد اندیشه هنری، معنوی و معماری را در خود پنهان کرده است .

یادداشت از: زهرا رنجبر آزاد - کارشناس ارشد مرمت ابنیه

انتهای پیام