متن کامل یادداشت علیرضا دباغ ـ دکترای مطالعات فرهنگی و رسانه ـ که به صورت اختصاصی در اختیار ایسنا قرار گرفته است، به شرح زیر است:

«چندی است کاربران واتساپ هنگام ورود به این اپلیکیشن به پیامی برخورد می‌کنند که به آنها اطلاع می­‌دهد از ۸ فوریه ۲۰۲۱ (۲۰ بهمن ۱۳۹۹) چنانچه مایل به استفاده از خدمات واتساپ هستند باید با شرایط اشتراک‌گذاری اطلاعاتشان در فیسبوک هم موافقت کنند و در صورت عدم موافقت باید از این اپلیکیشن خارج شوند.

دیروز یکی از دوستان کارشناس رسانه که زمانی در حوزه‌ی تفسیر خبر در کنار ایشان بسیار آموختم از من پرسید نظرتان درباره‌ی این اطلاعیه‌ی واتساپ چیست؟ مواردی را به طور خلاصه به اطلاع ایشان رساندم. گفتند از دوستان دیگر هم پرسیده‌ام و نمونه‌ی نظراتشان را برایم ارسال کردند.

خلاصه‌ی نظرات این دوستان از این قرار بود:

- این فقط بحث اشتراک داده‌هاست که غیر از واتساپ، فیسبوک هم می‌تواند به اطلاعات کاربران این اپلیکیشن دسترسی داشته باشد؛ البته از اولش هم واتساپ و فیسبوک یکی بوده‌اند.

- این یک بحث سیاسی و اقتصادی است که می‌خواهند تلگرام را احیا کنند و سیگنال را هم برند کنند.

- فعلا در ایران اتفاق خاصی نمی‌افتد، چون بعید است کاربرها به یک اپ دیگر مراجعه کنند. اکثراً تیک و موافقت کردند خواسته یا ناخواسته. این نظر هرچند محترم است اما قابل قبول من نیست؛ لذا برای ایشان نوشتم:

احتمالا این دوست گرانمایه از اپلیکیشن سروش و ایتا استفاده می‌کنند که فکر می‌کنند این موضوع یک اتفاق مهم در ایران نیست و توضیحات بیشتری تقدیمشان کردم ... .

امروز که دخترم گفت پیام واتساپ را دریافت کرده است، احساس کردم لازم است از دیدگاه نقد فرهنگی نکاتی را برای اطلاع عموم بیان کنم زیرا شاید خیلی از مشترکان واتساپ نه قادر به ترجمه‌ی متن انگلیسی پیام باشند و نه حتی اگر بتوانند آن را ترجمه کنند، قادر نباشند به اهمیت این موضوع پی ببرند و طبق معمول با کلیک بر روی پذیرش شرایط این اپلیکیشن همچنان برای استفاده از این فضا پافشاری کنند؛ که البته بسیار هم محتمل است این اتفاق تاکنون برای خوانندگان این مطلب هم افتاده باشد. با این حال بد نیست سیاستگذاران کلان فرهنگی به ویژه دوستان ارجمند شورایعالی فضای مجازی که بیشتر از عالم مهندسی و مخابراتی به این مقوله‌ی فرهنگی می‌نگرند نیز این مطلب را مطالعه کنند.

به گمان من این موضوع به دو دلیل اتفاق بسیار  مهمی است زیرا از یک سو به گسترش مدل شمال به جنوب در جریان‌های خبری دامن می‌زند و از سوی دیگر به گسترش امپراطوری رسانه‌ای مارک زاکربرگ (مالک واتساپ، فیسبوک و اینستاگرام) منجر می‌شود. برای روشن شدن بیشتر موضوع در حد ایجاز به اهمیت هر دوی این جریان اشاره می­‌کنم:

۱- گسترش مدل شمال ـ جنوب

اصطلاح شمال ـ جنوب را برای اولین بار هاوس‌هوفر آلمانی به‌کار برد. در این تقسیم‌بندی کشورهای توسعه یافته را «شمال» و کشورهای در حال توسعه را «جنوب» نامید. این مدل اگرچه به­‌ عنوان یک مدل ارتباطی در جریان سازی خبری مورد اشاره قرار می­‌گیرد، اما از حوزه ­ی اطلاعاتی نیز حائز اهمیت است.

نابرابری­‌های شمال و جنوب، بسیار آشکار و گسترده و آثار و عوارض منفی فراوانی دربردارند. این نابرابری‌ها هم در سطح زیرساخت‌های فنّی ضروری برای فعالیت رسانه­‌ها و سایر امکانات ارتباطی، به چشم می­‌خورند و هم در سطح تولید محتواهای مطبوعاتی، برنامه­‌های رادیویی و تلویزیونی، فیلم‌های سینمایی و پیام رایانه­‌ای، خودنمایی می­‌کنند. به‌طوری‌که تحت تأثیر نابرابری­‌های موجود، فاصله­‌های عمیق و وسیعی در زمینه جریان اطلاعات، معرفت‌ها و چگونگی استفاده از محتواهای چاپی و برنامه­‌های ارتباطی سمعی، بصری و رایانه­‌ای، بین کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده آنها، پدید می­‌آید. برتری ارتباطی و اطلاعاتی شمال بر جنوب، به‌سبب سلطه خبرگزاری‌های بزرگ کشورهای غربی بر بازار خبری دنیا، روز به روز نابرابری‌های یادشده را تشدید می­‌کند.

بخش مهمی از جریان بین‌المللی اطلاعات از طریق فن‌آوری و شیوه‌های سخن‌پراکنی اتفاق می­‌افتد. در این خصوص، سه ناحیه تحقیقی در ارتباطات بین‌الملل، جایگاه عمده‌ای را به‌خود اختصاص می­‌دهد: تلویزیون، سخن‌پراکنی بین‌المللی رادیویی و جدیدترین فن­آوری و پدیده در روابط بین‌الملل، یعنی اینترنت.

۲- گسترش امپراطوری اپلیکیشنی مارک زاکربرگ

پیش از این وقتی در مطالعات انتقادی از فعالیت‌های امپریالیستی رسانه­‌ها صحبت می­‌شد، بلافاصله نام «رابرت مورداک» به­ میان می­‌آمد، شخصی که مالک بزرگترین خبرگزاری­‌ها و مطبوعات ایالات متحده و انگلستان به­ شمار می­‌رفت. در سال ۲۰۱۷ مجله «فوربز» مورداک را از نظر میزان دارایی ۳۴ امین مرد ثروتمند در ایالات متحده و ۹۶امین نفر در جهان معرفی کرد و مجموع دارایی شخصی او را برابر با ۱۳٫۱ میلیارد دلار دانست. با این حال اگر بخواهیم در سپهر رسانه­‌ای جدید لقب امپراطوری اطلاعات در شبکه­‌های اجتماعی را به شخصی اعطا کنیم او کسی نیست جز «مارک زاکربرگ» دانشجوی سابق دانشگاه هاروارد که برای اولین بار شبکه اجتماعی فیس­بوک را به جهان معرفی کرد و با خرید امتیاز اپلیکیشن­‌های «اینستاگرام» و «واتساپ» نه تنها نام خود را به عنوان شخصیت برگزاری نشریه­‌ی تایم در سال ۲۰۱۰ بر سرزبان‌ها انداخت، بلکه هم‌اکنون وبگاه فوربس، دارایی‌های وی را ۷۸٬۳ میلیارد دلار اعلام کرده‌ است و از این لحاظ پنجمین شخص ثروتمند در جهان است.

او هم مانند مورداک یک یهودی است و اگرچه خود را یک لاییک می­‌داند اما از یک خصلت مشهور این قوم برخوردار است و آن توجه به ثروت به­ عنوان عامل قدرت است. ثروت او فقط به دارایی اعجاب‌آور مالی اش تعریف نمی­‌شود، کما اینکه در اقدامی جنجالی در سال ۲۰۱۵ اعلام کرد ۹۹ درصد ثروتش را صرف امور خیریه می‌کند. آنچه از این ثروت مهمتر است این است که این شخص بیشترین داده‌ها را از مردم جهان در اختیار دارد و از آن در بزنگاه‌های سیاسی استفاده­ می­‌کند. رسوایی بزرگ «فیس­بوک» در قرار دادن اطلاعات بیش از ۸۰ میلیون رأی دهنده‌ی آمریکایی به کمپین تبلیغاتی دونالد ترامپ در انتخابات ۲۰۱۶  یکی از بارزترین سوء استفاده­‌های این شخص از اطلاعات کاربران شرکت تحت مدیریت خود یعنی «فیس­بوک» بود.

با این حال سه سال پیش تلگرام به­ عنوان پرطرفدارترین اپلیکیشن شبکه­‌های اجتماعی در ایران با حکم قضایی شخصی فیلتر شد که در شهریور ۱۳۹۹ به جرم دریافت رشوه و جرایم دیگر به انفصال دائم از خدمات دولتی و ۱۰ سال زندان محکوم شد؛ اما حکمی که وی برای فیلترینگ تلگرام صادر کرد همچنان باقی ماند و نه تنها به توجه ایرانیان به اپلیکیشن‌های ساخت ایران منجر نشد، بلکه سهم بیشتری از مشترکان شبکه­‌های اجتماعی در ایران را به واتساپ کشاند. این در حالی است که این اپلیکیشن کمترین امکانات را نسبت به تلگرام در اختیار مشترکان خود قرار می­‌دهد و اشکالات فراوانی دارد که به نمونه‌هایی از آن اشاره می­‌شود:

۱- در واتس­اپ نمی­‌توان فایلی بیش از ۶۰ مگ را به اشتراک گذاشت.

۲- در واتس­اپ برای فوروارد کردن هر فایل باید ابتدا آن را دانلود کرد وگرنه امکان اشتراک‌گذاری فراهم نمی­‌شود.

۳- محدودیت در عکس پروفایل به نحوی که بیش از یک عکس را نمی­‌توانید در پروفایلتان ذخیره کنید.

۴- امکان ویرایش پیام‌های ارسالی در این اپلیکیشن فراهم نیست.

۵- درصورت حذف یک پست به شخص مخاطب اطلاع داده می­‌شود که کاربر پیامی را که برای شما ارسال کرده بود پاک کرده است.

اینها نکات کوچکی از کاستی­‌های واتساپ نسبت به تلگرام است، اما با شرایط جدیدی که این امپراطوری اعلام کرده­ است، باید به این اندیشید که اگر بحث فیلترینگ تلگرام فقط برای حفظ امنیت داخلی و حمایت از اپلیکیشن‌های ایرانی صورت گرفته بود و استمرار یافته است، چرا واتساپ که بیش از دیگر شبکه‌های اجتماعی به صهیونیست‌ها و نهادهای قدرت و امپراطوری رسانه‌ای زاکربرگ نزدیک است، می­‌تواند با شرایط جدید همچنان در ایران فعالیت کند اما تلگرام خیر!

اشتباه نشود هدف از این نوشتار تشویق به فیلتر کردن واتساپ نیست، بلکه افزایش سواد رسانه­‌ای مسؤولان و مردم عزیزمان است. توجه به این نکته لازم است که مردم ایران در هنگامی که حق انتخاب داشتند به دلیل خدمات بهتر تلگرام بیشترین گرایش را به این اپلیکیشن داشتند. در حالی که برخی معتقدند امنیت ملی و حمایت از تولید داخلی تنها عامل فیلترینگ تلگرام بوده است، بد نیست تحقیقی درباره­‌ی حضور برخی از عوامل پشت پرده­‌ی فیلترینگ در میان سهام‌داران مالی شرکت‌های مخابراتی و پدیدآورندگان اپلیکیشن‌های داخلی در شرکت‌های خصولتی به خصوص برخی از آقازاده­‌های مدیران رسانه­‌ای هم به عمل آید. هرچه باشد روابط میان «زاکربرگ» با «نتانیاهو» و «راندرا مودی» نخست وزیر متمایل به صهیونیست‌ها در هندوستان و همچنین عضویت وی در فرقه­ ی AEPI چیزی نیست که قابل کتمان باشد و مشخص است که تبادل اطلاعات کاربران در چنین امپراطوری بزرگی به نفع چه کسانی تمام خواهد شد.

برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به منابع زیر مراجعه کنید:

فرونچی، ناصر؛ ارتباطات بین­‌المللی و کشورهای جهان سوم، مشهد، کنکاش دانش، ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۱۴.

اسمیت، آنتونی؛ ژئوپولوتیک اطلاعات، فریدون شیروانی، تهران، سروش، ۱۳۷۹، چاپ دوم، ص۹.

معتمد نژاد، کاظم؛ ارتباطات در جهان معاصر، تهران، پیشین، ص۲۷۹.

امیدعلی، میثم .مدل های جریان بین المللی اخبار،وبسایت پژوهه.( pajoohe.ir/)»

انتهای پیام