محمدتقی دستورانی در جلسه‌ای با عنوان «راه‌های برون رفت از بحران آب» از سلسله جلسات «اکولایو» که توسط سازمان دانشجویان جهاددانشگاهی خراسان رضوی و به صورت مجازی برگزار می‌شود، با اشاره به این موضوع که تغذیه سفره‌های آب زیرمینی، مسئله‌ای است که هم‌اکنون ضرورت آن به خوبی حس می‌شود، اظهار کرد: آبی که به مدت میلیون‌ها سال در سفره‌های آب زیرمینی ذخیره شده بوده، طی حدود ۵۰ سال که از توسعه چاه‌های عمیق می‌گذرد، را آنقدر استفاده کرده‌ایم که در خیلی از مکان‌ها تقریبا به انتها رسیده و عوارض متعددی هم از این ناحیه متوجه جامعه ما شده است؛ درنتیجه ضروری است که ما سفره‌های آب زیرزمینی را مدیریت کنیم.

وی افزود: سفره‌های آب زیرزمینی مانند ذخیره‌ای ارزشمند است که می‌تواند هرزمانی که شرایط به طور مقطعی نامناسب شد، جایگزین شده و مشکلات را حل کند و همچون پشتوانه‌ای ‌است که به تمام بخش‌های مصرف آب اطمینان خاطر می‌دهد. متاسفانه ما این ذخایر را به دلیل برداشت بیش‌از حد از دست داده‌ایم. باید این منابع مدیریت و جایگزین شود که بتوانیم در آینده نیز اگر شرایط دشواری همچون خشکسالی رخ داد، باز هم از کمک این ذخایر بهره‌مند شویم.

استاد دانشگاه فردوسی مشهد درخصوص عوارض تخلیه بیش‌از حد از آب‌های زیرزمینی بیان کرد: نشست زمین در مناطق مسکونی و خسارت به ساختمان‌ها، طوفان‌های گرد و غبار که در اثر بیابان‌زایی متوجه جوامع ما شده و همچنین کیفیت خود آب‌های زیرزمینی و شور شدن آب به ویژه در شهرها و مناطق حاشیه کویراز جمله این عوارض است.

ذخیره آب در سفره‌های آب زیرزمینی باصرفه است

دستورانی با اشاره به اینکه ذخیره آب در سفره‌های آب زیرزمینی علاوه بر ضروری بودن، باصرفه نیز است، توضیح داد: اگر آب را در سفره‌های آب زیرزمینی ذخیره کنیم، هزینه‌ای برای فضای آن پرداخت نمی‌کنیم و فضای ذخیره وسیعی وجود دارد. فقط هزینه مربوط به مدیریت و تزریق مطرح است و دیگر با مشکل محدودیت فضا مواجه نیستیم. همچنین ریسک تبخیر و از دست رفتن آب حداقل و ریسک آلودگی در آن نسبت به منابع آب سطحی و رودخانه‌ها بسیار کم است. همه این‌ مسائل از منافع ذخیره کردن آب است.

وی با بیان اینکه بخش زیادی از رواناب‌ها در کشور به هدر می‌روند، گفت: این رواناب‌ها وارد کفه‌های کویری شده و سفره شور را بالا می‌برند که عوارض منفی دارد. همچنین بسیاری از رواناب‌ها از کشور خارج می‌شود. این‌ مسائل اگر با لحاظ آبی که در پایین دست نیاز است، کنترل شود و اضافه آن را وارد سفره‌های زیرزمینی کنیم، هم جلوی خسارت‌های سیلاب در پایین‌دست و بالا آمدن سفره‌های شور را می‌گیریم و هم سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه می‌شوند که می‌تواند به آب در دسترس ما کمک کند.

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد افزود: به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک ریسک ذخیره سطحی بالاست و ما چاره‌ای جز نگهداری آب از فصل تولید به فصل مصرف نداریم. بهترین راهکار این است که آب را در سفره‌های آب زیرزمینی با پروژه‌های تغذیه مصنوعی در قالب پخش سیلاب‌ها، چاه‌های تغذیه و دیگر پروژه‌های مشابه ذخیره کنیم. البته این امر در ابتدا نیازمند هزینه‌هایی است، اما در یک دید بلندمدت و پایدار قطعا گزینه مناسبی در جلوگیری از کمبود آب است.

سفره‌های آب زیرزمینی در دشت مشهد سالانه بیش از یک متر افت می‌کنند

دستورانی با بیان اینکه ذخیره آب در سفره‌های آب زیرزمینی همچنین جلوی تخریب سفره‌ها را نیز می‌گیرد، توضیح داد: اگر سفره‌ای نشست کند، مدت‌ها خالی بماند و بعد زمین نشست داشته باشد، خلل و فرج سفره پر می‌شود و دیگر بعد ها ممکن است قابل احیا نباشد. متاسفانه در ایران افت سفره‌ها بسیار بالاست. در دشت مشهد بالای یک متر در سال افت سفره داریم و با سرعتی زیاد به سمت بحران جدی سفره‌های زیرزمینی در حال حرکت هستیم.

کنترل رواناب‌ها، صرفه‌جویی در آب و مدیریت در الگوهای کشت؛ راهکارهای مدیریت آب

وی در مدیریت کلان آب در کشور به سه نکته اشاه کرده و گفت: یکی از این نکات کنترل و استفاده بهینه از رواناب‌های هدر رفتی است و دوم، موضوع بالا بردن بهره‌وری آب در بخش‌های مختلف و در حقیقت صرفه‌جویی در آب است. راندمان ۳۰-۳۵ درصد در بخش کشاورزی و ۵-۶۰ درصد در بخش شرب اصلا قابل قبول نیست. همچنین سومین راهکار مربوط به بخش کشاورزی است. ما باید سراغ گونه‌ها و محصولاتی برویم که با آب کم، بازدهی مناسب دارد.

دستورانی درمورد مدیریت در الگوهای کشت اظهار کرد:  فکر می‌کنم اگر رابطه مناسبی با واردات و صادرات با بخشی از دنیا داشته باشیم، دیگر لزومی ندارد که در بخش‌هایی از کشور به طور مثال گندم تولید کنیم. برای یک کیلو گندم، دو متر مکعب آب مصرف می‌شود. اینکه ما باید در تمام زمینه‌های کشاورزی خودکفا شویم، با مدیریت مناسب آب سازگار نیست. درست است که تولید ثروت در بخش کشاورزی هم مهم است، اما این کار باید از کشاورزی کم نیاز به آب انجام شود.

مردم ایران در گذشته با حداقل آب زندگی می‌کردند

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی در پاسخ به این سوال که آیا دانش‌های بومی می‌تواند به کمک مدیریت بهینه مصرف آب در کشور بیاید، بیان کرد: دانش‌های بومی دانش‌های ارزشمندی است و البته بعضی از آن‌ها نیاز به‌روزرسانی شدن دارد.

وی با اشاره به اینکه در گذشته، قنات‌ها یک راهکار مناسب و معقول در زمینه استفاده از آب‌های زیرزمینی بوده است، گفت: قنات‌هایی که در گذشته در کشور ایجاد شده، جزو شاهکارهای ملی بوده و در دنیا نظیر ندارد، اما بعدها با افت سفره‌ها خشک شدند. اگر ما می‌توانستیم این قنات‌ها را حفظ کنیم و سطح آب را به گونه‌ای نگه داریم که این قنات‌ها زنده بمانند، بدون استفاده از برق و انرژی، به ما آب می‌رساندند. طبیعتا می‌توانستیم روی مدیریت تقاضا کار کنیم و تقاضای آب را به حدی برسانیم که از سفره‌ها در حدی که سالانه در حال جایگزین شدن بودند، بهره‌وری کنیم که متاسفانه این‌گونه نشد.

دستورانی ضمن بیان این نکته که در گذشته، مردم ایران با حداقل آب زندگی می‌کردند، گفت: در گذشته تعادل مناسبی بین انسان و محیط وجود داشته است؛ به طور مثال، بندسارها در گذشته از سیلاب‌ها برای زراعت استفاده می‌کردند؛ در واقع بندسارها همیشه و مرتب آبیاری نمی‌شوند، بلکه در فصل مشخصی که سیلاب وجود دارد، آبیاری صورت می‌گیرد. در حال حاضر نیز کشاورزها باید روی گونه‌هایی متمرکز شوند که در همان فصل نیاز به آبیاری دارد.

استاد دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: البته ممکن است این سوال پیش بیاید که در گذشته جمعیت کم بوده است. در حقیقت علاوه‌بر افزایش جمعیت، الگوهای مصرف از جمله قناعت و صرفه‌جویی در مصرف آب، استفاده از رواناب‌ها و قنات‌ها و...  نیز از بین رفته‌اند و همچنین مدیریت‌های نامناسب نیز در این راستا بی‌تاثیر نبوده است.

وی در خصوص مدیریت یکپارچه منابع آب در کشور بیان کرد: مدیریت یکپارچه به این معناست که به هردو منابع آب در بالادست و پایین دست توجه شود وهمچنین مردم، حیات وحش و محیط زیست در صرفه‌جویی مشارکت پررنگی داشته باشند. در کشور عقاید متفاوت و گاهی متضادی وجود دارد، اما هم‌اکنون در همایش‌ها و نشست‌ها در ایران به مدیریت یکپارچه آب بها داده می‌شود، ولی همچنان در اوایل این مسیر هستیم.

تغییر اقلیمی تاثیر زیادی بر روی دما و بارش دارد

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی ضمن بیان اینکه تغییر اقلیمی پدیده‌ای است که اکثر افراد دنیا آن را قبول دارند و اشخاص معدودی  وجود آن را انکار می‌کنند، تصریح کرد: بی‌شک گرمایش جهانی و تغییر اقلیمی پدیده‌ای است که واقعیت دارد و به خاطر مدیریت نامناسب جوامع بشری، استفاده زیاد از سوخت‌های فسیلی و... اتفاق افتاده است. آمار و ارقام نیز نشان می‌دهد که هیچ‌وقت آلاینده‌های هوا به حد کنونی نبوده است و دمای هوا مرتبا در حال افزایش است. در سطح دنیا، افزایش دما بین ۰.۵ دهم تا ۱.۵ درجه در نقاط مختلف است، ولی این گرمایش بر روی دمای حداقل تاثیر زیادی گذاشته است؛ به این صورت که حداقل‌های دما بسیار افزایش یافته است و این موضوع سیستم‌ و نوع بارش‌ها را تغییر داده است.

وی درخصوص تاثیرات تغییر اقلیمی توضیح داد: تحقیقات در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد که تاثیر تغییرات اقلیمی عمدتا بر روی دو پارامتر دما و بارش شروع می‌شود و به‌تدریج نتایج دیگری را به بار می‌آورد؛ از نظر دما، در تمام نقاط جهان، تغییر اقلیمی باعث افزایش دما شده است. از منظر بارش، تاثیرات متنوعی را در مکان‌های مختلف داشته است؛ در بعضی مناطق باعث افزایش بارش و در بعضی دیگر، باعث کاهش بارش شده است.

استاد دانشگاه فردوسی مشهد افزود: تاثیر دیگری که در بیشتر مناطق رخ داده است، تغییرات در شکل بارش‌ها و شیفت زمانی آن‌هاست؛ بارش برف بیشتر به بارش باران تغییر پیدا کرده است. برف بهترین نوع بارش است و می‌تواند بدون هدر رفت و ایجاد سیل، آب‌های زیرزمینی را تغذیه کند، اما این نوع بارش نسبت به قبل کمتر رخ می‌دهد. همچنین باران‌ها به نوع سیل‌آسا و در مدت کم رخ می‌دهند و شدت بارش به حدی‌ست که بیشتر از ظرفیت نفوذ است و بخش عمده آن تبدیل به رواناب می‌شود که مشکلات سیل، تخریب و فرسایش خاک را به همراه دارد.

دستورانی توضیح داد: تغییر اقلیمی بارش‌ها را از فصولی که عمدتا در آن اتفاق می‌افتادند به فصول دیگر تغییر داده است. بارش باران در فصول دیگر با زندگی طبیعی مردم سازگار نیست؛ به این صورت که اگر بارش‌های زمستان به پاییز شیفت پیدا کند، به دلیل هوای گرم، تبخیر بارش زیاد است، برداشت و انبار محصولات را با مشکل مواجه می‌کند و همچنین در ایجاد خشکسالی تاثیر زیادی دارد.

استاد دانشگاه فردوسی مشهد درمورد تاثیر تغییر اقلیمی بر روی منابع آب گفت: دما که افزایش پیدا کند، آب خیلی سریع از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین مدیریت و دسترسی به آب مناسب و باکیفیت را به تدریج دشوارتر می‌کند. اگر نتوانیم در مدیریت تدبیری بیندیشیم، قطعا با کمبود آب در دسترس مواجه می‌شویم.

بحران آب روستاها را خالی از سکنه کرده است

دستورانی با اشاره به اینکه نگرانی‌های محیط زیستی از جمله مسائل جدی و ضروری جامعه است، تاکید کرد: هم‌اکنون بحران آب در کشور، بحرانی بسیار جدی و نگران‌کننده است. بحران آب روستاها را خالی از سکنه کرده است و این روند همچنان ادامه دارد. وقتی آب به اندازه کافی برای مصرف وجود نداشته باشد یا حداقل اینکه بازدهی مصرف پایین باشد و روستاییان نتوانند درآمد لازم را کسب کنند، اقدام به مهاجرت به شهرها خواهند کرد. بسیاری از کشاورزان زمین‌های خود را به دلیل خشکی چاه‌ها رها کرده و مهاجرت داشته‌اند؛ بنابراین، بخش‌های مولد کشور به این شکل در حال تخلیه است.

وی در همین خصوص افزود: در حال حاضر جمعیت روستایی به ۲۶-۲۷ درصد رسیده است و در سه چهار دهه گذشته، شهرنشینی از حدود ۴۵-۵۰ درصد به  ۷۴-۷۵ درصد رسیده است. وقتی مهاجرت از روستاها به شهرها صورت می‌گیرد، این افراد به جامعه مصرفی و حاشیه‌نشین تبدیل می‌شوند که عوارض دیگری را به همراه دارد.

ریزگردها؛ دلیل مهم خالی از سکنه شدن جنوب غرب کشور

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی به مسئله ریزگردها اشاره کرده و گفت: ریزگردها دلیل مهم خالی از سکنه شدن جنوب غرب کشور است و مردم خوزستان به طور مرتب در حال مهاجرت به استان‌های شمالی هستند. اگر زمانی در این منطقه از لحاظ تهدید مرزها اتفاقی رخ دهد، مطلع شدن از آن و دفاع بسیار سخت خواهد بود.

دستورانی آلودگی هوا در کلان‌شهرها از جمله مشهد را برای افراد به ویژه برای کودکان و سالمندان بسیار خطرناک دانست و تاکید کرد: تلفات ناشی از آلودگی هوا به ویژه در کلان شهرها روز به روز در حال افزایش است. از دیگر نگرانی‌ها، نابودی سالانه بخش عظیمی از خاک‌های حاصلخیز در اثر سیلاب‌های خسارت‌بار است؛ بنابراین دغدغه‌های محیط زیستی بسیار جدی و ضروری است و هزینه‌های آن را نیز عمدتا طبقات پایین جامعه می‌پردازد.

کلان‌شهرها؛ دلیل نابودی محیط‌ زیست

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی بیان کرد: اعتقاد من این است، کلان‌شهرها هرجا شکل می‌گیرند، محیط زیست آن منطقه را نابود می‌کنند و منابع آب چند صد کیلومتر اطراف خود را می‌بلعند. در مشهد سالانه مصرف آب حدود ۲۵۰-۲۶۰ میلیون متر مکعب است، که این میزان به شدت در حال رشد است و در ۱۰-۱۵ سال آینده، شاید یک و نیم برابر شود.

وی با بیان اینکه در اطراف مشهد، منابع غنی آبی وجود ندارد، گفت: به دلیل افت سفره، نمی‌توانیم فشار بیشتری به دشت مشهد وارد کنیم. آب انتقالی از سد دوستی با مشکل جدی مواجه شده است و انتقال آب از مناطق دیگر نیز معمولا به دلیل هزینه زیاد صورت نمی‌گیرد؛ در نتیجه در کنار اینکه باید به دنبال منابع جدید آب باشیم و از رواناب‌های موجود استفاده کنیم، باید روی صرفه‌جویی آب در مشهد کار بکنیم.

دستورانی درمورد تاثیر انجام پروژه‌ جهت صرفه‌جویی آب توضیح داد: من یک پروژه‌ای را در خانه خودم با استفاده از رواناب‌های پشت بام و پساب تمیز آشپزخانه اجرا کردم و با انجام یک‌سری تحقیقات، متوجه شدم که این پروژه حدود ۲۷ درصد در تامین آب یک خانوار چهار نفره موثر است؛ به این صورت که لوله‌ها را تفکیک کردم و آب از پشت بام وارد مخزنی در زیرزمین در حیاط می‌شد. در آشپزخانه نیز دو سینک قرار دادم؛ یک سینک برای شست‌و شوهای معمولی، و دیگری برای شست و شوی میوه، سبزی و آبکشی ظرف‌ها بدون مواد شوینده. آب سینک دوم نیز وارد همان مخزن زیرزمین می‌شد و از این آب برای مصرف‌هایی از جمله آبیاری باغچه، شست‌وشوی پارکینگ و راه پله و... استفاده می‌کنیم. با انجام این‌گونه پروژه‌های کوچک می‌توان از هدررفت آب جلوگیری کرد. خوشبختانه شهرداری مشهد به ویژه در بخش فضای سبز از این پروژه‌ها استقبال می‌کند و حتی کمک مالی مختصری در این زمینه انجام می‌دهد.

رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه در بعضی از کشورها از جمله استرالیا، توسعه شهرها بر مبنای رواناب و استفاده از آب معابر انجام می‌شود، گفت: با هدایت پساب ‌ها یا آب باران موجود در خیابان‌ها و کوچه‌ها به سمت یک‌سری مخازن، می‌شود این آب را در بخش فضای سبز مورد استفاده قرار داد. ما در مشهد و شهرهای دیگر عکس این را عمل می‌کنیم؛ سطح فضای سبز کنار خیابان‌ها و بولوارها را بالا می‌آوریم و دور آن را جدول‌کشی می‌کنیم که از دخول آب باران جلوگیری می‌کند. در نتیجه آب باران در خیابان جمع و در نهایت تبخیر می‌شود.

افزایش مصرف آب در روزهای پس از بارندگی

وی افزود: بررسی‌ها نشان داده که در ایران وقتی بارندگی داریم، در روزهای بعد مصرف آب به جای کاهش، افزایش می‌یابد؛ زیرا ماشین‌های نقلیه آب جمع شده در خیابان‌ها را به لباس‌های مردم می‌پاشند و در روزهای بعد مراجعه به کارواش‌ها و استفاده از ماشین لباس‌شویی افزایش میابد.

دستورانی با بیان اینکه در مصرف آب باید حداقل استفاده و حداکثر صرفه‌جویی صورت گیرد، توصیه کرد: در استفاده از آب شرب باید فرهنگ‌سازی شود؛ در این راستا استفاده از شیرهای آب مناسب؛ در حمام‌ها استفاده از دوش‌هایی که با فشار زیاد و آّب کم، نیاز فرد را تامین می‌کند؛ باز نگذاشتن شیر آب در آشپزخانه  هنگام شست و شوی ظرف‌ها و... از جمله راهکارهاست. و به ویژه در ذهن شهروندان این موضوع را جا بیندازیم که آب یک کالای کم‌یاب و باارزش است. همچنین انجام پروژه‌های کوچک استحصال آب باران در خانه‌ها، شهرک‌های صنعتی و سطح خیابان‌ها را جدی اجرا کنیم.

به گفته رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی، در مشهد حدود ۵۰ میلیون متر مکعب صرف آبیاری فضای سبز می‌شود، درحالی که بخش عمده این آب می‌تواند به وسیله پساب‌ها و آب باران تامین شود.

وی طراحی و ساخت درست ساختمان‌ها در جهت صرفه جویی در آب را نیز مهم تلقی کرده و گفت: در ساخت ساختمان‌ها حتما موضوع استحصال آب باران  و در صورت امکان بازچرخانی آب به ویژه در هتل‌ها و کارخانه‌جات انجام شود، تا روزی نرسد که مردم به دلیل کمبود آب، اقدام به مهاجرت کرده و یا مجبور به استفاده از آب‌های کم کیفیت شوند؛ زیرا که کیفیت آب شرب بر روی سلامت مردم تاثیر جدی دارد. در گذشته، سازمان‌های متولی عمدتا بر روی عرضه آب کار کرده‌اند، درصورتی که باید برای مدیریت تقاضای آب تلاش کرد.

دستورانی در خصوص ضرورت انجام اقداماتی از سوی دانشگاهیان در این زمینه، اظهار داشت: مراکز دانشگاهی از جمله سازمان دانشجویان جهاددانشگاهی، در این حوزه می‌توانند به انجام دو کار اقدام کنند؛ اقدام اول، انجام پژوهش‌های کاربردی، ارسال نتایج آن به تصمیم‌گیران و مدیران و پیگیری اجرایی شدن این نتایج است. جامعه ممکن است از دانشگاهیان و تحصیل‌کردگان حرف شنوی بیشتری نسبت به مدیران داشته باشد. اقدام دوم، فرهنگ‌سازی در این راستا و ترویج و نهادینه‌کردن فرهنگ صرفه‌جویی در آب است؛ به طور مثال، همه از رسانه ملی انتظار بیشتری دارند، درحالی که صدا و سیما به تبلیغ آشپزی لوکس و چیپس و پفک بیشتر از ترویج صرفه‌جویی در آب می‌پردازد.

انتهای پیام