علم اطلاعات و دانش شناسی نامی است که به جای کتابداری پیشنهاد شده و این رشته را تغییر داده است. داوطلبان کنکور سراسری شاید کمتر به این رشته توجه کنند چراکه گمان دارند علم خاصی به آنها یاد داده نمی‌شود اما اگر بدانند در سرفصل‌های جدید قرار است به آنها مباحثی همچون برنامه‌نویسی کامپیوتر آموزش داده شود و برای ورود به صنایع آماده شوند، شاید در عقیده خود تجدیدنظر کنند.  

به گزارش خبرنگار سرویس علمی آموزشی دانشجویان ایران (ایسنا) منطقه اصفهان، زمان زیادی نیست که رشته کتابداری وارد ایران شده اما در این مدت کوتاه با تغییرات عمده‌ای مواجه شده است. از تغییرات مداوم سرفصل‌ها گرفته تا تغییر نام رشته به درخواست کتابداران. اما با وجود تغییر نام در دو سال گذشته هنوز نام "علم اطلاعات و دانش شناسی" میان دانشگاهیان و حتی دانشجویان این رشته جا نیفتاده و نام کتابداری که این رشته را به امانت کتاب در کتابخانه‌ها تقلیل می‌دهد، همچنان برقرار است.

به دنبال اعتراضات جامعه کتابداری از نام این رشته که بازگوی ماهیت رشته نیست، نام‌های مختلفی برای آن پیشنهاد داده شد. از این میان نام "مهندسی ناوبری اطلاعات" در بین کتابدارها مورد استقبال قرار گرفت، اما به طور رسمی پذیرفته و تصویب نشد. این رشته در حوزه تولید و اشاعه اطلاعات از فناوری‌های جدید از جمله کامپیوتر بیش از مهندسی‌ها استفاده می‌کند؛ ازاین رو گروهی از کتابدارها و دانشجویان نام مناسب برای این رشته را "مهندسی ناوبری اطلاعات" دانستند. درحالی‌که کامپیوتر و فناوری‌های جدید ابزاری در دست کتابداران برای ارایه بهتر خدمات است و کتابداران دخالتی در این فناوری‌ها ندارند. متخصصان این رشته چیزی را مهندسی نمی‌کنند، بلکه این رشته بیشتر یک رشته خدماتی است. بنابراین نامی که انتخاب می‌شد باید فعالیت‌های این رشته را بیان می‌کرد و دلایل منطقی برای نام "مهندسی ناوبری اطلاعات" به اندازه کافی راضی کننده نبود. سرانجام نام جدید با عنوان علم اطلاعات و دانش شناسی در تاریخ  19 شهریور 1391 تصویب شد.

عاصفه عاصمی -مدیر گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان- با بیان اینکه تغییرات در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در کاربرد فناوری و به کارگیری تکنولوژی‌های نوین در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی صورت گرفت به خبرنگار ایسنا گفت: با توجه به تکنولوژی روز در محتوای درسی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تغییراتی ایجاد شد، اما این رشته رسالت قبلی خود را دارد و تنها توسعه یافته است. این توسعه در رابطه با به کارگیری فناوری‌های نوین، علوم و مهارت‌هایی در زمینه مدیریت دانش، مدیریت اطلاعات، کار با منابع اطلاعاتی، مخازن داده، داده‌های علمی و معماری داده‌ها انجام گرفته است. با توجه به تغییر محتوای درسی با نظرسنجی صورت گرفته نام علم اطلاعات و دانش شناسی که وسیع‌تر از کتابداری است برای این رشته انتخاب شد.

وی با بیان اینکه "مهندسی دانش و اطلاعات" جوکی بود که بین کتابدارها مطرح شد اما پایه و اساسی ندارد، اضافه کرد: نکته مهم ترویج فرهنگ استفاده از اطلاعات و منابع اطلاعاتی و علمی در جامعه است و مسوولان باید به این نکته توجه و بیشتر بر روی آن سرمایه‌گذاری کنند.

وی با اشاره به گرایش‌های علم اطلاعات و دانش شناسی به گرایش مدیریت دانش پرداخت و گفت: شرکت‌ها در برهه‌های گوناگون تعدیل نیرو دارند و این امر موجب از دست دادن مقدار زیادی از اطلاعات و تجربیات کارکنان قبلی می‌شود، بنابراین می‌توان با ضروری دانستن مدیریت دانش در سازمان‌ها، شرکت‌ها و کمپانی‌های خصوصی و تربیت نیروی متخصص در این حوزه مشکلات مربوط به از دست رفتن دانش‌ها را رفع کرد.

این استاد دانشگاه اصفهان با اشاره به تخصص‌هایی که دانشجویان دکتری در این رشته کسب می‌کنند، خاطرنشان می‌کند: در مقطع دکتری علومی که در حوزه رشته کتابداری قرار می‌گیرد توسعه یافته و در حوزه‌هایی مانند بازیابی داده، تخصص لازم به دانشجویان آموزش داده می‌شود. این دانشجویان باید بتوانند با متخصصان نرم افزار و سخت‌افزار همکاری کنند و بانک‌های اطلاعاتی مناسب طراحی و پیاده‌سازی کنند.

رشته کتابداری برای داوطلبان کنکور جذابیت چندانی ندارد و شاید جزء آخرین انتخابات داوطلبان کنکور است. این تصور تا حدی ناشی از نام رشته است. درحالی‌که پشت این نام مهارت‌های متعددی برای دانشجویان این رشته تعریف شده است. ناشناخته بودن این رشته تا حدودی از مزایای این رشته هم محسوب می‌شود تا جایی که سرریز دانشجویان در این رشته دیده نمی‌شود و از خطر اشباع در امان مانده است.

باران شایگان یکی از دانشجویان رشته کتابداری با بیان اینکه این رشته امکانات بسیاری برای دانشجو فراهم می‌کند، گفت: در ترم‌های اول کارشناسی به دلیل یکنواختی درس‌ها این رشته برایم خسته‌کننده شده بود، اما ترم‌های بعد و اکنون در دوره کارشناسی ارشد به دلیل گستردگی و ارتباط کتابداری با رشته‌های مختلف دیگر از جمله روان‌شناسی، فلسفه، برنامه‌نویسی و کامپیوتر جذاب‌تر شده است.

وی با بیان اینکه دوره کارآموزی کارشناسی مرتبط با کتابداری سنتی و آشنایی با رده‌بندی کتاب‌ها بود، تصریح کرد: آنچه مردم در تصور خود برای کتابداری قائلند با چیزی که در دوره کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی تدریس می‌شود بسیار متفاوت است. مردم فکر می‌کنند تدریس کتابدار بودن انجام می‌گیرد درحالی‌که دروس کاملاً متفاوتی در این مقطع ارایه می‌شود.

این دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی با بیان اینکه مزایای این رشته بیشتر از معایبش است، اضافه کرد: علاقه به رشته کتابداری را مدیون اساتید خوب و موفق این رشته هستم. نیمه ‌خالی لیوان کتابداری را تا زمانی می‌دیدم که اطرافیان می‌گفتند تنها کاری که از این رشته برمی‌آید کار در کتابخانه‌ها و امانت دادن کتاب‌هاست و چیزی در این رشته یاد نمی‌گیرید. در صورتی که در دوره کارشناسی بیشتر از همه رشته‌ها شش واحد زبان تخصصی و عمومی گذراندیم.

شایگان ادامه داد: اسم جدید رشته جا نیفتاده است. تمسخر اطرافیان نسبت به رشته تحصیلی‌ام باعث ناراحتی است، اما از طرفی هم می‌دانم که مردم در هر صورت اگر بهترین هم باشی ایراد می‌گیرند.

وی اضافه کرد: البته نمی‌شود نیمه خالی لیوان را ندید و این رشته معایبی هم دارد. از جمله بزرگ‌ترین مشکلات، نام این رشته است که دانشجو را نسبت به رشته بی‌علاقه و سرد می‌کند. اما این رشته از نظر فرصت شغلی گسترده و متنوع است. علاوه بر کار در کتابخانه‌ها، برنامه‌نویسی، انجام پروژه‌های نهادهای مختلف، شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز اطلاع‌رسانی شرکت‌ها از دیگر فرصت‌های شغلی این رشته است. همچنین کسانی را سراغ دارم که با مدرک رشته کتابداری در آرشیو صدا و سیما مشغول به کار هستند و اگر شرایط جامعه و تخصص گرایی بهتر شود، تمام دانشجویان این رشته می‌توانند وارد بازار کار شوند.

آموزش موارد درسی مختلف همچون برنامه‌نویسی موجب شده تا ایراداتی به سرفصل‌ها گرفته شود و از جمله اینکه ماهیت رشته را از هدف آن جدا کند. با این حال دانشجویان از یاد گرفتن مهارت‌هایی که برای آینده شغلی آنها مناسب است خرسندند. علاوه بر این تغییر 70 درصد سرفصل‌های این رشته نیز همچنان نیازهای لازم برای پوشش کامل اسم آن را تأمین نمی‌کند و بنابراین تغییرات بیشتر و افزودن مهارت‌های دیگر نیز به آن ضروری است.

علی منصوری- عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان-  گفت: علم اطلاعات و دانش شناسی هم بیانگر ماهیت این رشته نیست و تنها بخشی از اهداف این رشته را پوشش می‌دهد و حتی گاهی با طرح درس‌های  انتخاب شده در تضاد است.  علم اطلاعات و دانش شناسی می‌تواند در هر مکانی تولید، اشاعه و سازمان‌دهی شود، در صورتی که هنوز در طرح درس‌ها و دوره کارآموزی فقط کتابخانه مرجع است. همچنین مفهوم دانش شناسی فقط یک درس به نام مدیریت دانش در کارشناسی را پوشش می‌دهد. همچنین این نام با حدود 30 درصد از درس‌های کتابداری مانند اخلاق کتابداری، کتابخانه و توسعه پایدار و... مرتبط نیست.

وی اضافه کرد: طرح درس‌هایی که برای این رشته انتخاب شده به سمت کامپیوتر رفته است. دانشجوی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی باید واحدهای برنامه‌نویسی، نرم افزار، سخت‌افزار، شبکه، سیستم‌عامل و ... را بگذراند. این دانشجویان در برزخ گیر کرده‌اند. قسمتی از طرح درس‌ها کتابداری سنتی است و بخش دیگر مرتبط با کامپیوتر است.

عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه در علم اطلاعات هر چیزی در هر جای ممکن که به من آگاهی بدهد در گستره این تعریف قرار می‌گیرد، توضیح داد: باید پرسید آیا چنین مهارت و شرایطی برای دانشجو در این رشته فراهم می‌شود؟ با این تعریف کتابخانه فقط بخش کوچکی از اطلاعات را شامل می‌شود. وقتی دانشجو وارد این رشته می‌شود فقط یک مرکز اطلاعات می‌شناسد و آن کتابخانه است. همچنین در بخش دوم این نام یعنی "دانش شناسی" دانش به معنای تجربه به علاوه اطلاعات قبلی است؛ آیا دانشجوی کارشناسی کتابداری می‌داند که این فرایند چگونه و کجا ایجاد می‌شود؟

منصوری ادامه داد: فرایند ایجاد اطلاعات مرتبط با این نام در دوره کارآموزی باید به دانشجو آموخته شود، در صورتی که در دانشگاه‌های کشور همه دانشجویان باید برای کارآموزی به کتابخانه‌ها بروند و کتابخانه تنها گزینه موجود است. همچنین در طرح درس‌ها هم گستردگی وجود ندارد و باید تغییر کنند. سرفصل‌های امسال حدود 70 درصد تغییر کرده است. در آخرین تغییر طرح درس‌ها به سمت کامپیوتر رفته است درصورتی‌که در هیچ جای دنیا کتابدار، برنامه‌نویس نیست. من با یادگیری کامپیوتر و برنامه‌نویسی مخالف نیستم و دانشجویان را به فراگیری این مهارت‌ها تشویق می‌کنم، اما اساس رشته کتابداری برنامه‌نویسی نیست. اگر قرار است کتابدار در امر برنامه‌نویسی مشارکت کند باید به عنوان کتابدار طراح برنامه باشد و قالب را ارایه دهد و برنامه‌نویس آن دستورالعمل را بنویسد.

وی با اشاره به درس‌هایی مانند اخلاق حرفه‌ای در کتابخانه‌ها افزود: در این درس فقط کتابخانه مد نظر است، زیرا در کتابداری سنتی منبع اطلاعاتی دیگری وجود نداشت. این رشته تغییر کرده و گسترده شده است، اما همچنان  برخی درس‌ها در چارچوب کتابخانه‌ها تعریف می‌شوند.

وی با اشاره به نگاه منفی مردم به کتابداری، تشریح کرد: این نگاه منفی نتیجه نوع خدماتی است که این رشته ارایه می‌دهد. همچنین سابقه تاریخی کتابداری است، زیرا زمان زیادی نیست که کتابداری وارد ایران شده است. دانش‌آموختگان این رشته خدمات عمومی و خدمات فنی ارایه می‌کنند. بسیاری از مردم نمی‌دانند خدمات فنی این رشته چیست. چرا مردم از پزشکی دید خوبی دارند، اما نسبت به کتابداری دید خوبی ندارند؟ چون مردم فقط خدماتی مثل امانت دادن کتاب را می‌بینند که یک دیپلم هم می‌تواند انجام دهد. درصورتی‌که رشته کتابداری مهارت‌های بیشتری دارد که یک کتابدار و دانش‌آموخته این رشته انجام نمی‌دهد.

عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان ادامه داد: مردم چیزی را که می‌بینند، قضاوت می‌کنند و طبیعی است که قضاوت مردم این‌گونه باشد. گلایه کتابداران از نگاه منفی مردم به این رشته در واقع به عملکرد ما برمی‌گردد، عملکرد دانش‌آموختگان و اساتید بهترین تبلیغ برای رشته است.

منصوری با بیان اینکه در کارآموزی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی فقط بر سازمان‌دهی اطلاعات تأکید می‌شود، خاطرنشان کرد: اخلاق حرفه‌ای پایه یک رشته است که می‌تواند آن رشته را موفق کند یا نکند و باید به آن توجه شود. در اخلاق حرفه‌ای یک کتابدار علاوه بر کتاب‌های درخواستی، کتاب‌های مرتبط دیگری را به مخاطب پیشنهاد می‌دهد و توضیح می‌دهد، مثلاً فلان کتاب تاریخش گذشته یا مطالب را کلی بیان کرده و کتاب‌های بهتری به او پیشنهاد کند. بنابراین قضاوت شخص نسبت به کتابدار و این رشته تکامل می‌یابد و اهمیت و تأثیرگذاری حرفه کتابداری برای جامعه روشن می‌شود.

منصوری با بیان اینکه این تغییر نام تغییر مثبتی است، زیرا امیدی در دانشجویان ایجاد کرد تا با علاقه بیشتری وارد این رشته شوند، تصریح کرد: باید برنامه‌ریزی دقیق‌تر صورت گیرد و فعالیت‌های انجام شده ارزیابی شود تا کاستی و نقص‌ها شناسایی و برطرف شود. اگر نیاز است نام رشته تغییر کند درس‌هایی حذف یا اضافه شود اما این فرایند زمان می‌برد و حداقل باید دوره چهارساله طی شود تا نتایج حاصل از تغییرات در جامعه دیده شود.

کتابداران سطح شهر منحصراً فارغ‌التحصیلان کتابداری نیستند و فارغ‌التحصیلان رشته‌های دیگری مثل روانشناسی به عنوان کتابدار در کتابخانه‌ها کار می‌کنند. همچنین برخلاف تصور عامه از شغل خود رضایت داشتند و از اینکه چنین شغلی را انتخاب کرده بودند، پشیمان نبودند.

ریحانه عزیزی- کتابدار- با بیان اینکه میزان درآمد کتابداری برای یک خانم خوب است، گفت: از شغل خود راضی هستم. درآمد این شغل نسبت به مشاغل دیگر با توجه به کار سبکی که نیاز است انجام داده شود، بیشتر است.

وی با اشاره به دشواری شغل معلمی و مقایسه آن با کتابداری افزود: یک معلم بعد از کار سخت و سرو کله زدن با دانش آموزان وقتی به خانه می‌رود تشویش و خستگی به خانه می‌برد، اما کتابدار در مکانی آرام کار می‌کند و این آرامش به او منتقل می‌شود. منم بعد از ساعات کاری با خود آرامش به خانه می‌برم.

این کتابدار در پاسخ به نگاه منفی مردم نسبت به این رشته تصریح کرد: اگر به حرف مردم توجه کنی نمی‌توانی زندگی کنی. این رشته پتانسیل‌های زیادی دارد و چیزی برای خجالت وجود ندارد.

به گزارش ایسنا؛ ورود رشته‌های جدید و بازبینی رشته‌های قدیمی از مهم‌ترین کارهایی است که وزارت علوم بر آنها تأکید دارد اما نیاز است تا همراه با این رشته‌ها سایر دستگاه‌ها نیز همراه با این وزارتخانه پیش بروند. این امر از یک‌سو موجب تغییر نگاه جامعه به رشته‌های قدیمی می‌شود و از سوی دیگر جمعیتی از داوطلبان جویای کار را از رفتن به سمت رشته‌هایی که در آنها خطر اشباع شدن وجود دارد، بازمی‌دارد.