مسجد تنها نمونه‌ای از انواع بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی است که از سال‌های نخست ورود اسلام به ایران تا کنون باقی مانده است و معماران و هنرمندان نیز همواره سعی می‌کردند بهترین تجربه‌ها و ابتکارات خود را در بنای مساجد به کار گیرند تا عالی‌ترین نمونه‌های معماری را خلق کنند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) منطقه اصفهان، معماری اسلامی اصفهان و شکوه بناهای اصفهان سده هفدهم، بیش از سایر شاهکارهای معماری ایران در غرب مشهور است. اصفهان در یکی از نخبه‌ترین بخشهای ایران قرار دارد.

قرار داشتن در مرکز جغرافیایی ایران آن را به مکانی حاصلخیز، با آب و هوایی معتدل و آب کافی زاینده رود، این شهر را به مکانی منطقی برای سکونت تبدیل کرده است و اصفهان امروز با وجود این همه شاهکار معماری به نگین انگشتری ایران معروف است، نگینی که در آن گنبدهای فیروزه ای و مناره‌های سر به فلک کشیده از معروف‌ترین بناها به شمار می‌روند.

مسجد لنبان

مسجد لنبان، اصفهان در محله قدیمی لنبان واقع شده و بنای کنونی آن از آثار دوره صفوی است که بر روی بقایای مسجدی از قرن هشتم هجری بنا شده است. در رساله «محاسن اصفهان» تألیف مافروخی نام محله لنبان بارها آمده و مخصوصاً مسجد و عمارتی توصیف شده که یکی از معماران نامی اصفهان، آن را در قرن هشتم هجری ساخته بوده است.

این مسجد در دوره صفویه بازسازی شده و در دوره‌های بعدی نیز تعمیراتی کلی در آن صورت گرفته است، به طوری که از آثار قدیمی آن، به غیر از چند قطعه گچ بری مربوط به قبل از صفویه و چند لوح کاشی کاری از دوره صفویه که در تالار جدید مسجد برجای مانده، چیز دیگری مشهود نیست.

خطوط باقی مانده بر دو لوح کاشی به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی و مورخ 1080 هجری قمری است. در بالای در ورودی مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی، اشعاری نوشته شده که حاکی از تعمیر مسجد در دوره شاه سلیمان صفوی است. کتیبه سردر مسجد لنبان، از اضافات قرن سیزدهم هجری، مورخ 1256 است. در زیر تالار بزرگ مسجد، نهر آبی جریان دارد و سرداب‌های بنا شده است. منبر مسجد، معروف به منبر صاحب الزمان(عج)، مورخ 1114 هجری قمری، از نفیس‌ترین منبرهای عهد صفوی است. این بنا به شماره 293 به ثبت تاریخی رسیده است.

در کتب مختلف چنین ذکر شده است که اولین مسجدی که در اصفهان بنا شده مسجد لنبان بوده و حضرت مجتبی (ع) در این مسجد نماز خوانده است. مشهور است که قبر یکی از پیامبران زیر شبستان این مسجد قرار دارد.

مسجد سید

مسجد سید از بزرگ‌ترین و مشهورترین مساجد اصفهان از قرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجت الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی از روحانیون بزرگ اصفهان و از مراجع عالی‌قدر شیعه در اواخر قرن سیزدهم هجری ساختمان آن شروع شده و کاشیکاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است.

چون عمر حجت الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرد، قسمتی از آن توسط فرزندش حاج سید اسد الله «سید ثانی» و قسمتی توسط نواده‌اش حاج سید محمد باقر انجام شد ولی هنوز تزئینات قسمت‌هایی از آن همچنان ناتمام مانده است.

ضریح فولادی نیز توسط محمد باقر ثانی برای جدش تهیه شده است. مسجد سید برای مطالعه کاشیکاری عهد قاجاریه بهترین بناهای اصفهان است. در کاشیکاری‌های این مسجد مخصوصاً در تزئینات گلدان‌ها و منظره‌هایی که نمایش داده شده رنگ قرمز نقش عمده‌ای دارد. مسجد سید در محله بیدآباد و جنب بازارچه بید آباد واقع شده است.

در کتاب «تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان» می‌خوانیم: «... زمین مسجد را در زمان سلطان حسین فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیرشاه مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند. بر اثر هجوم افغان‌ها مقدور نگردید. تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار حجت الاسلام شفتی مبادرت به این کار بزرگ کرد.»

سیر تحول بنا باتوجه به کتیبه‌های بنا، احداث ساختمان و کتیبه‌های آن در حدود 130 سال به طول انجامیده است. بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنای جنوبی انجام شده بود و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت.

نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل و مجموعآ 8075 متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می‌کند و بنای آن شامل بخش‌هایی مانند سردر، صحن، ایوان، گنبد خانه، شبستان ستوندار، رواق و غرفه های دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره‌های مورد استفاده طلاب علوم دینی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می‌شود.

تالار تدریس حجة الاسلام شفتی، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد می‌شناسند. در ساخت این بنا به نظر می‌رسد از چهل ستون ایده گرفته شده باشد و دارای 9 ستون‌ چوبی، درها و پنجره‌های ارسی زیبایی است.

آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقی است که با تزئینات متنوع کاشیکاری، گچبری، آیینه کاری و نقاشی به همراه کتیبه‌های متعدد مزین شده در سقف آن از مقرنس‌های زیبا با عناصر تخت بهره گرفته شده است. مسجد سید اصفهان به دلیل وجود تزئینات بسیار جالب گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنائی و دیگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهای جالب معماری و تزئینات بسیار عالی خود نمایی ‌می‌کند.

مسجد حکیم

مسجد حکیم اصفهان در انتهای بازار رنگرزان واقع شده است و در دوره شاه عباس دوم به دست پزشک او حکیم محمد داوود در محل ویرانه‌های مسجد جامع دیلمی جورجیر یا مسجد صاحب اسماعیل بن عباد از قرن چهارم هجری بنا شده است.

کتیبه‌های سردرها و ایوان‌های داخل این مسجد به سال‌های ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری مورخ است و آن‌ها محمدرضا امامی خوشنویس معروف عصر صفویه نوشته است. سردر مسجد جوجیر در شمال غربی این مسجد قرار دارد. مسجد دیلمی جورجیر «مسجد جامع صغیر» نام داشته و در نیمهٔ دوم قرن چهارم هجری مسجدی زیبا و باشکوه بوده است.

سر در قدیمی مسجد با قدمت 1000 ساله یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می‌رود. از دلایل شهرت این مسجد علاوه بر فرم و ساختار گلی مسجد وجود خطوط بنایی در گوشه‌های این اثر نفیس و کم نظیر است. کاشیکاری‌های زیبا و خطوط متنوع کار اساتید نامدار عصر صفویه، این مسجد را در زمره یکی از شاهکارهای معماری اسلامی قرار داده است.

این مسجد با شکوه در محل مسجدی واقع شده که در دوران حکومت دیالمه آن را جورجیر می‌نامیده‌اند و چون در انتهای بازار رنگرزان واقع بوده به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است. امروز جز سردر این مسجد اثری بر جای نمانده است. در نمای این سردر اختلاف سطح‌ها را با نوعی اندود پر کرده بودند که پس از زدودن اندودها طرح‌های بسیار جالب توجهی نمودار گشته است. این سردر نفیس و با شکوه با 1000 سال قدمت یکی از آثار طراز اول صدر اسلام به شمار می‌رود.

مسجد حکیم در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. علت نامگذاری این مسجد به «حکیم» این بوده که بانی مسجد «محمد داوود» نامی بوده که به طبابت اشتغال داشته و حکیم داوود نامیده می‌شده است.

مسجد جامع

پرفسور آرتور آپهام (باستان شناس) می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فناناپذیر و خلاق ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بار‌ها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند»

قدیمی‌ترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود. اما در کاوش‌های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می‌گردد. در همین کاوش‌ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است.

مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخش‌هایی از بافت پیرامون آن مربوط می‌کند این ورودی‌ها همه در یک زمان ساخته نشده‌اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده‌اند.

گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد. مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می‌رود که در دنیای امروز شهرت دارد.

این مسجد دارای بناهای متعددی از جمله صحن چهار ایوانی، شبستان‌ها، مدرسه مظفری، صفه های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، محراب اولجایتو، چهار ایوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درویش است.

ایوان غربی این بنا معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشیکاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده عباراتی به خط بنائی بسیار زیبا و با امضاء محمد امین اصفهانی نوشته شده است.

با مطالعه این عبارات و دقت در خطوط بنائی این ابیات بسیار زیبا مشخص می‌گردد. چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به میزان عمل سنجیدند/بیش از همه کس گناه ما بود/ ولی ما را به محبت علی بخشیدند

مسجد شیخ لطف الله

مسجد شیخ لطف‌الله یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‏کاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است. تزئینات کاشی‏کاری آن در داخل از ازاره‏‌ها به بالا همه از کاشی‏های معرق پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‌اند: «به سختی می‏‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست».

شیخ‌ لطف‌الله جبل‌عاملی، پدر زن شاه عباس اول و از علمای‌ بزرگ‌ شیعه‌ در لبنان‌ امروزی‌ بود که‌ به‌ دعوت‌ شاه‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزید. این‌ مسجد به‌ منظور تجلیل‌ از مقام‌ او و برای‌ تدریس‌ و نمازگزاری‌ وی‌ احداث‌ شد.

مسجد شیخ لطف الله‏ یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده است و شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‏‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است.

این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، غیر طبیعی است. عدم وجود شبستان و صحن ورودی این مسجد را به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) طراحی شده است.

سر در معرق آن تا پایان سال ۱۰۱۱ هجری ساخته و پرداخته شده و اتمام ساختمان و تزئینات آن در سال ۱۰۲۸ هجری بوده است.

مسجد امام (ره)

مسجد امام یا مسجد شاه که به مسجد جامع عباسی نیز شهرت دارد یکی از مساجد میدان نقش جهان اصفهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به ‌شمارمی‌رود. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است.

این مسجد که در ضلع جنوبی میدان امام قرار دارد بنای آن در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه‏ عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد علی‏اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‏علی بیک الله بوده‌اند و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه‌نگاری کرده‌اند.

این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران است. سنت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی‌تر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی که آنرا در شمار بزرگ‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقق و یگانگی یافته است.

تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه و بر شالوده‌ای وسیع بنا شده است، قوس نیم‌گنبد سر در خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها ۳۳ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلند تر است، در حالی که گنبد روی آن بالاتر از همه قرار گرفته. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت کننده دارد که جمعیت بیرون را به پناه، امنیت و تجدید قوا در مسجد فرا می‌خواند.

مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‏شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و که اتمام تزئینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.

انتهای پیام