"براآن" یکی از دشت‌های حاصلخیز شرق اصفهان است که رودخانه زاینده رود با عبور از میان این سرزمین، آن را به دو بخش شمالی و جنوبی جدا کرده است، طبق متن طومار تاریخی شیخ بهایی این دشت مالک چهار سهم از 33 سهم آب رودخانه است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقه اصفهان، دهستان‌های براآن شمالی و جنوبی که دارای روستاهای زیادی است، امروز در زیر مجموعه بخش مرکزی شهرستان اصفهان قرار دارد و تا قبل از خشک شدن زاینده رود در سال‌های اخیر یکی از مهم‌ترین کانون‌های کشت و زرع محسوب می‌شد.

براآن به چشم هر مسافری دشتی دلباز و مسطح به نظر می‌رسد که تمام زیبایی خود را از آبادی زمین‌های کشاورزی دارد، البته این زمین‌های با برکت به بیابان‌های خشک اطراف منتهی می‌شود، همچنین مناره‌های جار و زیار، مساجد جامع بَرسیان، گبری، ازیران و ... از آثار زیبای تاریخی برجای مانده در بَراآن است.

خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان برای آشنایی از میزان حقابه طوماری، تاریخ چند دهه اخیر کشاورزی، مشکلات زراعت، محیط زیست و ... در براآن به گفت‌وگو با تعدادی از اعضای صنف کشاورزان و یک پژوهشگر تاریخ پرداخته است.

براآن، دشتی با آب فراوان

در این خصوص محمدرضا امینی، نویسنده کتاب "زیار، کهن دیاری در تاریخ ایران" گفت: آب فراوان، نیزار و باتلاق‌های زیادی در این دشت تاریخی به دلیل مجاورت با زاینده رود وجود داشت و نام "براآن" بر اساس جغرافیای محل بر روی آن گذاشته شده است.

این پژوهشگر تاریخ، با بیان اینکه واژه "بَر" در زبان اوستایی به معنای آغوش است، اظهار کرد: براآن از ترکیب بَرَ+اُ+آن ساخته شده است که "بَرَ"به معانی آغوش، "اُ" به معنای آب و "آن" نیز پسوند مکان معنا می‌دهد پس در می‌یابیم که سرزمین "براآن" یعنی "جایی که آغوشش آب فراوانی را در خود نگاه می‌داشته است".

سرزمین زمینداران بزرگ

همچنین عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان، گفت: رودخانه زاینده‌رود با عبور از این سرزمین و دشت باز آن را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده که بر اساس متن طومار تقسیم نامه آب سهم کلی آن چهار سهم از 33سهم است.

حسین امینی تصریح کرد: براآن جنوبی به مرکزیت شهر زیار دارای بیش از 20 آبادی و براآن شمالی به مرکزیت روستای "دَستجاء" نیز دارای 29 آبادی در زیر مجموعه خود هستند.

وی ادامه داد: بر اساس جریان غرب به شرق آب زاینده رود، براآن جنوبی پس از بخش کرارج واقع شده و به سرزمین جلگه ختم می‌شود و محدوده براآن شمالی نیز از سرزمین جی آغاز و پایان آن دشت جلگه است، البته تمام دشت براآن در خارج از محدوده زمین‌های کشاورزی به زمین‌های خشک و بیابانی منتهی می‌شود.

این کشاورز درباره مادی‌های براآن، گفت: تمام سردهانه مادی‌های براآن در داخل خود این بخش حفر شده اما سردهانه تعداد زیادی از مادی‌های ماربین از بالا دست یعنی لنجان سفلی و مادی جی در ماربین قرار دارد.

امینی خاطر نشان کرد: برخی روستاهای منطقه براآن دارای مادی و قنات، برخی فقط برخوردار از آب مادی و برخی صرفا دارای قنات بوده است که به روستاهای مورد آخر "قنات آب" نیز می‌گفتند.

وی ادامه داد: در براآن شمالی بیش از 10 مادی وجود داشت که از مشهورترین آن می‌توان به کاج، شَوَردِز، حسین آباد، اشکشان، مُنشیان، دولاب و ... اشاره کرد، همچنین در بخش جنوبی بیش از 10 مادی از رودخانه حفر شده بود که معروف‌ترین‌ آن دادمان زیار، هفت آبادی و ... بود.

وی اضافه کرد: البته هر مادی صرفا متعلق به یک روستا نبود، بلکه ممکن بود آب سه یا چهار روستا را در مسیر خود تامین می‌کرد، البته برای استثناء مادی فساران فقط برای همین روستا حفر شده بود.

گندم کار نمونه کشور درباره مالکان کمتر از 100 سال اخیر این دو بخش گفت: در براآن شمالی آقانجفی‌ها، کازرونی‌ها، مسجد شاهی، ملاباشی، حاج ابراهیم یدی، سید اکبر طباطبایی، محمدحسن افتاده، سرهنگ بُرجیان، کمال زواره‌ای و .... از زمینداران معروف بودند، همچنین اربابان بزرگ براآن جنوبی به نام‌های امینی‌ها، بصیری، مصباح، زین العابدین امین، ملا باشی، حاج حسین محمدی و ... بودند البته برخی روستاها متعلق به اوقاف بود که ارباب نداشت بلکه آقانجفی‌ها متولی آن بودند.

وی اضافه کرد: در اصلاحات ارضی سال 1342 نحوه تقسیم زمین‌های کشاورزی این گونه بود که سه سهم از وسعت مزرعه به ارباب و یک سهم به رعیت رسید، البته این امر به صورت چهار به یک نیز اجرایی شده بود.

چهار سهم از 33 سهم آب رودخانه

عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان اظهار کرد: در این دشت بزرگ واقع در دو سمت زنده رود بیشتر غله کاری انجام می‌شد، اما روستاهایی که علاوه بر مادی از قنات نیز برخوردار بودند صیفی کاری می‌کردند، هم‌چنین هندوانه و پنبه یا جوذَق نیز تا حد کمی کاشته می‌شد.

امینی تصریح کرد: در براآن نیز مانند سایر مناطق شرق حوضه زاینده رود تا قبل از حفر تونل اول کوهرنگ و ساخت سد، میزان آب به نسبت غرب حوضه کمتر بود و برای این منظور از "گاوهای نر سیستانی" برای آبکشی استفاده می‌کردند که به "گاوچاه" شهرت داشت.

وی درباره روش کشت و کار محصول در براآن بر اساس متن طومار منسوب به شیخ بهایی گفت: این بخش دارای چهار سهم از 33سهم آب رودخانه است که هر کدام از دو بخش شمالی و جنوبی دارای دو سهم آب بودند، اما این چهار سهم در مرتبه بعدی به 14 سهم و این عدد در بین مادی‌ها و مزارع به 840 سهم خردتر تقسیم شده بود.

این کشاورز با بیان اینکه طبق سند طومار این سرزمین دارای یک دوران آب کامل زراعی برای غله کاری در سال بود، اظهار کرد: آب زاینده رود از اوایل فصل بهار تا پایان تابستان به ترتیب مسیر رودخانه در بخش‌های غربی یعنی در لنجانات برای کشت برنج و در ماربین و جی برای آبیاری باغات، صیفی کاری و ... استفاده می‌شد، اما در پاییز به ترتیب درب مادی‌های مناطق یاد شده بسته شده و برای کشت گندم و جو به سمت مزارع شرق می‌رفت.

امینی ادامه داد: پس از آنکه 20 روز از "تخم کاری" در جی و کرارج در مهر ماه می‌گذشت آب رودخانه در مادی‌های براآن جاری می‌شد و از آذر ماه تا فصل برداشت یعنی خرداد سال بعد دو بخش جلگه و بن رود در سرزمین رودشتین سهم آب غله کاری داشتند.

وی ادامه داد: البته به دلیل نبود سد برای ذخیره سازی، حجم آب در زمستان کمتر بود و بارش‌های فصلی و هرزآبه‌های زمین‌های بالادستی از طریق رودخانه به سمت مزارع رودشت جاری می‌شد.

30 سال اوج دوران کشاورزی

عضو سابق هیئت مدیره کانون خبرگان کشاورزی شهرستان اصفهان گفت: با الحاق آب تونل اول، حفر چاه‌های سطحی و ... در چند دهه اخیر فقط گندمکاری نشد، بلکه صیفی‌جات و چقندر قند نیز در حد زیادی تولید می‌کردند، به طوریکه می‌توان ادعا کرد از دهه 1340 تا اوایل دهه 1370 اوج کشت و کار و برداشت محصول در براآن بود.

امینی گفت: تجهیزات نوین شخم زنی مانند تراکتورهای تایر آهنی، کمباین‌های قدیمی، موتورهای آبکش دیزلی و ... از اواخر دهه 40 وارد روستاهای براآن شد و به تدریج شخم، گاو آهن، گاوچاه و ... به کنار رفت.

وی اضافه کرد: تونل اول کوهرنگ با هزینه 820 هزار تومان در سال 1332 به بهره برداری رسید که طبق اسناد قانونی پول حفر آن را تمام 33 سهم حقابه‌دار این رودخانه پرداخت کرده‌اند و طبق مصوبات شورای عالی آب به همراه آب طبیعی زاینده رود متعلق به کشاورزان حقابه دار است.

گندم کار نمونه کشور خاطر نشان کرد: آب طبیعی زنده رود در شرایط آبسالی سالانه 850 میلیون مترمکعب است و ورودی آب تونل اول نیز در سال نرمال نزدیک به 300 میلیون مترمکعب برآورد می‌شود.

امینی تصریح کرد: در سال 1349 قانونی به تصویب رسید که حقابه‌داران می‌توانند سهم آبه دار شوند به این ترتیب که زمین‌های بایر اطراف روستاها زیاد بود و این افراد با آباد کردن آن و افزودن این اراضی به سطح کشت از آن زمان سهم آبه دار تلقی شدند.

نباید به حقابه‌های چند هزار ساله بی اعتنایی می‌شد

به گزارش ایسنا، حوضه سنتی آبریز زاینده رود از لنجان علیا آغار و تا مزارع بن رود در اطراف تالاب گاوخونی ختم می‌شود که نحوه تقسیم آب در طومار معروف شیخ بهایی نگاشته شده و به عنوان یک سند محکم در اختیار کشاورزان است، ولی این گروه معتقدند علاوه بر خشکسالی، بی توجهی مسئولان در توسعه غیر علمی کشاورزی و صنایع آب بر، باعث خروج آب از چرخه کشاورزی و زیست محیطی رودخانه و در نتیجه خشکی آن شده است.

یک عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی شهرستان اصفهان گفت: حدود 85 درصد مردم براآن شغل کشاورزی دارند و سایرین در دیگر مشاغل فعال هستند و آغاز مشکلات علاوه بر خشکسالی انتقال غیر علمی آب به صنایع فولاد و کاشی استان یزد بدون توجه به حفر و الحاق آب تونل سوم کوهرنگ بر اساس مصوبات قانونی بود.

احمد جعفری تصریح کرد: علاوه بر این دلیل منطقی برای پمپاژ آب بر روی سنگلاخ‌های استان چهارمحال و بختیاری به منظور توسعه باغات و خشک ماندن دشت تاریخی براآن در گرمای شدید تابستان نیافته‌ایم، در حالی که توان طبیعی آن مناطق فقط برای گردشگری کوهستانی، مرتع و دام است.

وی گفت: ساخت سد زاینده رود در اواخر دهه 40 فوایدی مانند ذخیره آب، جلوگیری از سیل و ... داشت، اما از سوی دیگر کنترل و مدیریت مردمی چند هزار ساله را در اختیار دولت‌ها قرار داد که بر اساس سلیقه خود به حقابه مردم بی اعتنایی کنند.

این کشاورز ساکن براآن شمالی با بیان اینکه توسعه صنایع سنگین و پر مصرف آب به ویژه در شرایط کم آبی در داخل استان وسیع اصفهان نیز بر خشکی زنده رود تاثیر مهمی گذاشته است، گفت: یکی از مشکلاتی که صنف کشاورزان با مدیران سازمان آب منطقه‌ای داشته‌اند عدم شفافیت آنان بود.

جعفری تصریح کرد: حقابه داران بر اساس آمارهای هواشناسی همواره بر میزان بارش در سرشاخه‌ها و لزوم عدالت در تقسیم آب تاکید می‌کردند، اما مدیران به نحو خاصی مدام بارش‌ها را کمتر عنوان کردند تا با این روش حجم واقعی ذخایر آشکار نشود و آب را هر طور خواستند به دست صنایع بزرگ و کوچک بدهند که این رفتارها به تدریج اختلافاتی را دامن زد.

وی با اشاره به جمعیت بیش از 58 هزار نفری در براآن، افزود: از سال 1385 تا سال 1392به دلیل کاهش بارندگی و کم شدن آب زنده رود و سایر مشکلات یاد شده حدود 40 درصد آب، آن هم در برخی سال‌ها داده می شد که فقط بخش کمی از اراضی را می‌شد با آن کشت کرد.

صدقه دولتی، خسارت واقعی کشت نیست

این کشاورز با بیان اینکه مبالغ خسارات خکشسالی دولت‌های اخیر و فعلی به کشاورزان از صدقه هم بدتر بود، افزود: در زمستان سال 1391 پس از 40 روز تجمع در شهر زیار و سایر مناطق شرق اصفهان آبی برای کشت غله آن سال زراعی داده نشد.

جعفری اظهار کرد: از سال 1390 تا 1393 بین یک تا سه میلیون تومان بر اساس سطح زمین کشت به کشاورزان از طرف دولت داده شده است که نمی‌توان آن را خسارت قانونی دانست زیرا این ارقام با هیچ معیاری برای معیشت ماهانه یک نفر هم کافی نیست درحالی که در دوران آبسالی هر هکتار زمین گندم کاری شده پنج میلیون تومان درآمد خالص داشت و به طور متوسط در هر هکتار بین دو تا سه کارگر ثابت فعال بودند همچنین کارگران فصلی زیادی نیز در مواقع برداشت محصول حاضر می‌شدند.

وی با اشاره به وسعت حدودی 35 هزار هکتاری اراضی براآن شمالی و 26 هزار هکتاری براآن جنوبی گفت: در یکی دو سال اخیر با برنامه ریزی بهتری آب برای کشت شرق داده می‌شود مثلا سال زراعی گذشته حدود 40 درصد از زمین‌ها زیر کشت غلات رفت.

این فعال صنفی کشاورزی تصریح کرد: در طول چند دهه اخیر سطح زیر کشت برخی روستاهای براآن افزایش نیافته است و توسعه کشت یا همان زمین‌های سهم آبه داران مربوط به روستاهایی است که اراضی آن در مجاورت بیابان‌ها قرار دارد.

خشکاندن مادی‌ها محیط زیست را نابود کرد

جعفری اظهار کرد: یکی از دلایل خشکی مادی‌های زاینده رود اجرای شبکه‌های آبرسانی بتونی بود که به تدریج مادی‌ها را از دور خارج کرد به این نحو که با خشک شدن این شاهرگ‌های آبرسانی درختان قطع و با خاک پر شدند.

وی افزود: هر مادی پس از عبور از آبادی و یا مزارع مختلف به یک برکه یا خندق ختم می‌شد که این مکان‌های کوچک زیستگاه ماهیان، پرندگان، جوندگان و ... بود و از سوی دیگر روباه و شغال‌ها نیز علاوه بر زندگی و شکار جوندگان در مزارع کشاورزی در اطراف این برکه‌ها نیز مشاهده می‌شدند.

این کشاورز با بیان اینکه روستاییان از وقت گذرانی در اطراف این برگه‌ها و سایه درختان مادی‌ها لذت می‌بردند، خاطر نشان کرد: خشکی یک دهه اخیر زاینده رود موجب شد عمق آب چاه‌های حریمی به 20متر برسد و در نواحی دوردست‌تر تا 250 متر نیز حفاری شده است که آب حاصل دارای املاح زیاد است که ورود آن خاک را خراب می‌کند.

جعفری ادامه داد: اساسا در شرق اصفهان با محیطی بیابانی در اطراف مزارع مواجه هستیم که در خشکسالی‌های اخیر با نابودی زراعت، خاک و شن کویر وارد مزارع شده است به نحوی که این مناظر مشکلات روانی برای مردم پدید آورد.

وی افزود: اساسا در روستاهای براآن کشاورزان نیز همواره تعدادی دام سبک یا سنگین داشتند، اما با خشکسالی و نابودی زراعت گله‌های وسیع 30 هزار راس گوسفند و بز به حدود کمتر از 10 هزار راس کاهش یافته است.

صنایع تبدیلی فقط با احیای زاینده رود شکل می‌گیرد

عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی شهرستان اصفهان تاکید کرد: دولت مکلف است سه راهکار انتقال آب برای احیای زاینده رود، توسعه تجهیزات آبیاری نوین تحت فشار و جایگزینی اقلام کم مصرف آب کشت را به طور جدی دنبال کند تا بحران‌های حوضه آبریز این رودخانه رفع شود.

جعفری یادآور شد: در بحث توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی در شرق اصفهان نباید سطحی نگری کرد، زیرا وقتی آبی در رودخانه برای زراعت نیست و محصولی کشت نمی‌شود وجود این صنعت نیز مفهومی ندارد.

وی تصریح کرد: توسعه کشت گلخانه‌ای در وسعت زیر یک هکتار مقرون به صرفه نیست، زیرا هزینه ساخت، قیمت سوخت گازوییل، دستمزد کارگر و ... در آن بالا است و مزارع گلخانه‌ای کوچک با وسعت دو تا سه هزار متر مربعی نوعی شغل دوم برای افراد دارای درآمد‌های خوب از کار و کسب‌های دیگر محسوب می‌شود.

گزارش از: کامران صباغی، خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان

انتهای پیام