به گزارش ایسنا، امروزه میدان‌های دانشگاهی به ابزاری قدرتمند برای شکل‌دادن به جامعه تبدیل شده‌اند و نقش مهمی در تولید علم و ایجاد اجتماعات اجتماعی ایفا می‌کنند. مطالعات جامعه‌شناسی و فلسفی مرتبط با معرفت علمی، نشان می‌دهند که علم در فرآیند پیشرفت خود با مسائل و چالش‌هایی به‌خصوص در نهادهای دانشگاهی روبرو شده است.

برخی مسائل منجر به تغییر ماهیت فرهنگی علم و ایجاد صنعت-بازار دانش شده است که در آن عاملان و ذی‌نفعان مختلفی از جمله پژوهشگران، فناوران، اساتید دانشگاهی و دانشجویان، مشاوران حرفه‌ای و بنگاه‌های اقتصادی در تولیدات علمی عمل می‌کنند.

با توجه به این مسائل؛ پژوهشگران با انجام یک مطالعه، به بررسی عوامل مؤثر بر تولید علم در میدان‌های دانشگاهی و چالش‌های فرآیند تولید علم پرداختند.

برای انجام این مطالعه، پژوهشگران به جستجو، بررسی و تلفیق یافته‌های پژوهش‌های مرتبط با این موضوع پرداختند. برای یافتن منابع علمی مورد نیاز، کلیدواژه‌های مرتبط با این موضوع را در بازه زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۸ در پایگاه‌های اطلاعات علمی ایرانی SID، مگ‌ایران و نورمگز جستجو کردند. همچنین پایگاه خارجی JSTOR را نیز مورد بررسی قرار دادند.

در این فرآیند پژوهشگران ۱۵۶۲ مقاله را استخراج کردند و پس از بررسی آن‌ها، در نهایت ۶۲ مقاله را برای تجزیه و تحلیل انتخاب کردند.

در این مطالعه، ۵ عامل زیر به عنوان عوامل مؤثر بر تولید علم در میدان‌های دانشگاهی شناسایی شد. «سرمایه اجتماعی»، «عوامل ساختاری و مدیریتی»، «زیرساخت‌ها، امکانات و تجهیزات لازم در تولید علم»، «سرمایه نمادین» و «سرمایه علمی»؛ عواملی هستند که بر تولید علم در میدان‌های اجتماعی تاثیرگذارند.

همچنین چالش‌های تولید علم در میدان‌های دانشگاهی نیز در چهار مقوله «مسائل اجتماعی و ارتباطی»، «مسائل ساختاری و مدیریتی»، «مسائل مربوط به زیرساخت‌ها، امکانات و تجهیزات لازم در تولید علم» و «مسائل فرهنگی» تقسیم‌بندی می‌شوند.

تولید علم، معنای تولید کارخانه‌ای به خود گرفته است

یافته‌های این مطالعه در مورد عوامل و چالش‌های تولید علم در محیط دانشگاهی نشان می‌دهد که مفهوم تولید علم در میدان‌های دانشگاهی، بیش از آن‌که به معنای پدیدآوردن و خلق فکری و علمی باشد، معنای تولید کارخانه‌ای به خود گرفته است.

به عبارتی چالش‌های شناخته‌شده تولید علم توسط پژوهشگران مختلف، همچون غلبه مدرک‌گرایی به علم‌جویی اصل، سری‌دوزی یا مونتاژ مقالات و تهی بودن از روح پرسش‌گری و جستجوگری، پاسداری از روش‌شناسی به جای ارتقای محتوای فکری پژوهش‌ها، تولید صوری علم و طرح مباحث غیر علمی در لباس علم، و ... بیانگر آن است که انرژی دانشگاهیان صرف فعالیت‌هایی به اسم «تولیدات علمی»؛ اما خالی از خلق، نوآوری و اکتشاف علمی می‌شود. به طوری که کسب درآمد و نه تولید علم، مبنا و بنیاد بسیاری از فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی را تشکیل می‌دهد و علم و دانش، وجه بنگاهی به خود گرفته است.

پژوهشگران این تحقیق معتقدند که جریان تولید علم در قالب مقالات، پایان‌نامه‌ها، طرح‌های پژوهشی، تالیف کتب یا مالکیت اختراعات، وابستگی زیادی به عواملی دارند که از جنس علم نیستند و به عبارتی، این روزها منطق تجارت، سود و کسب منافع شخصی بر تولید و کسب علم دانشگاهی اثر داشته است. از سوی دیگر؛ تولید علم در نظام دانشگاهی، متناسب با زیست‌بوم و اقلیم علمی در کشور صورت نمی‌گیرد و به اقتصاد و فرهنگ جامعه در این خصوص توجه نمی‌شود.

این محققان می‌گویند که چالش‌های شناسایی شده در این مطالعه، همچون عدم شناخت درست از ظرفیت‌ها، دارایی‌ها و استعدادهای علمی بالقوه و بالفعل کشور و عدم نیازسنجی صحیح از نیازها و اولویت‌های واقعی علمی و تکنولوژیکی کشور، وجود خرده اجتماعات علمی ناپایدار بر اساس انگیزه‌های شخصی، نه بر مبنای فضای هنجاری تولید علم در کشور، تقاضا محور نبودن پژوهش‌ها و فرآیندهای تولید علم، کم‌توجهی به تولیدات علمی، سردرگرمی بین تولید دانش بومی یا استناددهی به دانش غربی و ... حاکی از جامعه‌محور نبودن تولیدات علمی در نظام آموزش عالی کشور است.

حل مسائل جامعه و تولید علم هم‌راستا نیستند

این در حالی است که در جامعه کنونی، تولیدات علمی در دانشگاه‌های کشور در پشت دیوارهایی با فاصله از جامعه دانشگاهی شکل نمی‌گیرد. همچنین؛ هم‌راستایی مطلوبی میان تولید علم و حل مسائل اساسی جامعه وجود ندارد؛ گویا هدف از کسب علم در دانشگاه‌ها صرفاً مطالعه سنگین و حفظ دروسی است که راه را برای درگیر کردن دانشجویان در علایق خودشان و تولید علم متناسب با شرایط و مقتضیات جامعه، مسدود می‌کند.

از طرف دیگر؛ تولید علم در محیط‌های دانشگاهی در جزیره‌های فردی و بدون تعامل مناسب با سایر کنشگران علمی صورت می‌گیرد. به طوری که وضع فعلی دانشگاه‌های کشور حاکی از فردگرایی افراطی و نبود فرهنگ مشارکت در تولیدات علمی است.

در واقع چنین چالش‌هایی بیانگر این است که تولید انبوه دانش و اطلاعات، افزایش متقاضیان علم‌اندوزی و شکل‌گیری نهادهای مختلف تولید علم، موجب دگرگونی مفاهیم و مبانی علم شده است و چالش‌هایی را در نحوه مدیریت علمی کشور فراهم کرده است. دراین بین نقش نظام‌های آموزشی همچون نظام آموزش عالی، در مدیریت علمی کشور، اهمیت زیادی دارد. بدون شک نظام آموزش عالی کشور، نقش مهمی را در فرآیند تولید و سازمان‌دهی مناسب دانش ایفا می‌کند.

دستیابی به مدیریت و برنامه‌ریزی علمی کشور، نیازمند توجه به تغییرات و تحولات جامعه علمی است. چرا که شرایط متحول پیرامونی کشور اجازه مدیریت مطلوب علمی را در بسیاری از موارد محدود می‌کند. بنابراین ایجاد مکانیزم‌های انعطاف‌پذیری جهت مدیریت علمی کشور و جلوگیری از موانع تولید علم و دانش اصیل در کشور ضرورت می‌یابد.

سیاست‌گذاری علم، نباید محدود به آیین‌نامه‌های تقلیدی باشد

به عقیده این پژوهشگران؛ سیاست‌گذاری علم و تشویق مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌ها به تولید علم، زمانی لازم و مطلوب است که محدود به تدوین آیین‌نامه‌های تقلیدی نباشد. از طرفی معماری فیزیکی، جوسازمانی و الگوها، اسطوره‌ها و نمادهایی که محرک برای انجام دادن یا ندادن فعالیت‌های علمی در دانشگاه‌ها هستند، به عنوان نوعی کنشگر در تولیدات علمی محسوب می‌شوند.

این پژوهشگران می‌گویند که تولیدات علمی در آموزش عالی باید به مجموعه فعالیت‌های هماهنگ علمی و تحقیقاتی تبدیل شود که با رویکرد میان‌رشته‌ای به درک مسائل و مشکلات علمی دانشگاه‌ها و گسترش نظریه‌پردازی‌های مبتنی بر نیازهای ملی منجر شود.

در انجام این تحقیق فاطمه نصراللهی، محمد یمنی‌دوزی سرخابی و مرتضی رضایی‌زاده؛ پژوهشگران دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی و مقصود فراستخواه؛ استاد گروه برنامه‌ریزی آموزش عالی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، با یکدیگر مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه زمستان ۱۴۰۰، به صورت مقاله علمی با عنوان «شناسایی عوامل و چالش‌های تولید علم در میدان دانشگاهی» در فصل‌نامه تحقیقات فرهنگی ایران منتشر شده است.

انتهای پیام