به گزارش ایسنا، اگر خیزش انقلاب‌های جهان در زندان‌ها و یا کارخانه‌های کار اجباری بوده‌است همانطور که خاستگاه خیزش انقلاب کبیر فرانسه در سال ۱۷۸۹ را زندان «باستیل» در شهر پاریس می‌دانند و یا خاستگاه و زمینه‌ساز انقلاب روسیه را کارخانه‌ها و محیط‌های کارگری عنوان می‌کنند تا جنبش مارکسیستی شکل بگیرد؛ انقلاب‌ها و خیزش‌های اسلامی از همان آغاز صدر اسلام در مساجد رخ داده‌است. چنانکه نخستین بنای ساخته شده به دستور پیامبر اکرم (ص) در آغاز بعثت مسجد بود تا شکل‌گیری ساختار حکومت اسلامی با مرکزیت مسجد شکل بگیرد و بعد از آن نیز مسجد محل تجمع و شکل‌گیری اولین جنبش‌های مسلمانان برای مبارزه با مشرکان بوده‌است و این بنا را تبدیل به مهم‌ترین رکن نظام اسلامی و هسته اصلی ساختار حکومت در زمان حکمرانی پیامبر اسلام و حکومت‌های اسلامی کرد.

این مرکزیت در تاریخ ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی ادامه داشت چنانکه بعد از آن تبدیل به محلی برای تجلی هنر معماری، خوشنویسی و حتی نقاشی‌های اسلیمی و بومی هنرمندان بزرگ هر سرزمین و اقلیم شد و بسیاری از بزرگان و شاهان برای ماندگاری نام خود مسجدی به نام خودشان می‌ساختند و از برجسته‌ترین هنرمندان زمان خود برای طراحی و ساخت آن دعوت می‌کردند تا مسجد را تبدیل به هنری تلفیقی از همه هنرهای عصر موجود خود کند. همین موضوع در ایران هم سبب اعتلای کیفیت هنرمندان شد و هم ایران را کشوری بسیار مترقی در عرصه معماری کرد. معماران بزرگ در کشور همواره تلاش کردند چه در نوع ساخت و چه در هنرهای تزیینی خودشان را ارتقا بدهند تا مساجد را در بالاترین سطح توانایی هنری خود بسازند. از این رو معماری کشورهای اسلامی در بسیاری از دوران‌ها در قله‌های این هنر ایستاد که تجلی آن در مساجد بود.

همچنین اهمیت مسجد میان مردم موجب ایجاد پایگاه‌هایی برای شکل‌گیری و حتی تقویت و تجدید قوای قیام‌های مردمی شد. چنانکه حرکت «اخوان المسلمین» در مصر که بعد از ترور «حسن بنّا» شکل گرفت را مدیون تریبون مردمی و سیاسی«مسجد جامع قاهره» می‌دانند

به بهانه ۳۰ مرداد روز مسجد، نقش این بنای مقدس و کلیدی را در جمهوری اسلامی ایران و شکل‌گیری و پیشرفت آن مرور می‌کنیم.

انقلاب اسلامی و مسجد؛ خاستگاه حرکت انقلاب اسلامی

نقش مسجد در انقلاب‌های مردمی در ایران غیرقابل انکار است. چنانکه اگر به سال‌های دور از انقلاب اسلامی نیز برویم می‌توان بست‌نشینی در مساجد و اماکن مذهبی را یکی از مهم‌ترین اقدامات و حرکت‌های مردمی برای رسیدن به عدالت و مبارزه با نظام‌های شاهنشاهی عنوان کرد. چنانکه در سال ۱۲۸۴ بزرگترین و مهم‌ترین بست‌نشینی در تاریخ ایران برای ایجاد «عدالتخوانه» در زمان مظفرالدین شاه و در حرم حضرت معصومه رخ داد. از مهم‌ترین مساجد تهران که در آن روحانیون و بازاریان به دلایل مختلف و مبارزاتی بست می‌نشستند و تحصن می‌کردند مسجد شاه بازار تهران بوده‌است. قیام بزرگ خونین گوهرشاد در اعتراض به اقدامات رضاشاه مبنی بر یکسان‌سازی پوشش در راستای هدف کشف حجاب نیز که از مقدمات شکل‌گیری انقلاب اسلامی بود در مسجد گوهرشاد رخ داد.

امام خمینی (ره) نیز سال‌ها پیش از انقلاب مسجد را به عنوان اولین سنگر مبارزاتی خود انتخاب کرد و با سخنرانی‌های خود در منبر مساجد مبارزات خود با رژیم پهلوی را علنی کرد و مردم را نیز در این مبارزه همراه کرد. بعد از تبعید امام به فرانسه نیز منبر مساجد ساکت نماندند و به تریبون مهم و مردمی برای ادامه مبارزه و آگاهی‌سازی و همراهی هرچه بیشتر مردم تبدیل شد.

مسجد به سبب ویژگی ماهوی خود باعث ایجاد تجمع مسلمانان و افراد مذهبی در خود می‌شود. ویژگی که می‌تواند قدرت کوچک فردی را به قدرت بزرگ جمعی تبدیل کند. از این رو چون مکان مقدسی در فرهنگ مسلمانان است هرگونه حمله و دست‌درازی به آن ولو در حد دستگیری افراد هتک حرمت بزرگی تلقی می‌شود. به گونه‌ای که در گذشته مجرمین در مسجد برای جلوگیری از دستگیری بست می‌نشستند که بعدها از سوی متولیان مسجد از حضور آنان جلوگیری شد. از طرفی منبر را می‌توان اولین رسانه جوامع اسلامی معرفی کرد که در راس ساختار مسجد حضور دارد. چنانکه خطابه‌های روی منبر چه در صدر اسلام و چه در ادوار مختلف و پس از انقلاب همواره چون سند مهمی ثبت و نگهداری می‌شد. آنقدر که حتی در نماز جمعه و عید فطر خطابه جزئی از نماز به حساب می‌آید و همین از ویژگی‌های قدرت مسجد در پیشرفت و توسعه قیام‌های مردمی و حتی تبیین ایدئولوژی‌های مکتبی بوده‌است. در ادبیات مذهبی نیز پامنبری بودن بسیاری از علما و روحانیون که هرکدام در مسجد مشخصی برگزار می‌شد از افتخارات افراد به حساب می‌آمد و جزئی از شناسنامه‌های شخصیتی آن‌ها می‌شد و چه بسیار پامنبری‌هایی که در مسجد تربیت شدند و تبدیل به چهره‌های اخلاقی، سیاسی و مذهبی در کشور شدند که خودشان نیز تبدیل به منبری‌های سرشناسی شدند تا رسانه منبر تا امروز همچنان زنده و پویا بماند.

دفاع مقدس و مسجد؛ اولین سنگر دفاع از جمهوری اسلامی

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با آغاز جنگ تحمیلی جایگاه مسجد میان مردم بیش از پیش پررنگ‌ شد. تا آنجا که امام راحل از مساجد به عنوان سنگر یادکرد که دفاع از آرمان‌های جمهوری اسلامی را به عهده گرفته‌اند. مساجد علاوه بر قدرت رسانه‌ای خود که کار تبیین و پیش‌برد مفاهیم و ارزش‌های انقلاب اسلامی را در هر منطقه و محله برای مردم انجام می‌دادند، تبدیل به مقر فرماندهی و نام‌نویسی گروه‌های مردمی برای اعزام رزمندگان اسلام به جبهه‌های جنگ شدند. بسیج مردمی در مساجد شکل گرفت. سخنرانی شخصیت‌های مهم سیاسی کشور برای دعوت مردم به حضور در جبهه‌ها در مساجد رخ داد. کمک‌های مردمی مالی به صندوق مساجد و اقلام اهدایی مردم به رزمندگان در جبهه‌های جنگ به مساجد ارسال شد. آموزش‌های دفاعی استفاده از اسلحه و یا کمک‌های اولیه همگی در مساجد برپا شد و همچنین تشییع پیکر شهدای هر محله در مسجد همان محل برگزار می‌شد تا همه اهالی و آشنایان و اقوام شهید حول کانون او در مسجد دور هم جمع شوند. عکس شهدای هر محله در مسجد همان محل نصب می‌شد و یادمان‌های زیبایی در معماری‌های مساجد برای آن‌ها ساخته شد. این‌گونه بود که مسجد تبدیل به حلقه وصل مقدسی میان مردم و حاکمیت شد که در آن دست به دست هم می‌دادند.

دوران دفاع مقدس را می‌توان دوران اوج قدرت مسجد در ایران دانست. دورانی که مسجد هم کارکرد رسانه‌ای بزرگی داشت و هم قدرت آموزش و علمی فراوانی پیدا کرده بود. به گونه‌ای که بسیاری از رزمندگان اسلام و چهره‌های شاخص کشور تربیت شده مساجد بودند و اصطلاح بچه‌های مسجد به کسانی گفته می‌شد که پایگاه آنان بعد از خانه مسجد بود. مسجد چنان در پیشرفت سطح علمی، آگاهی و توانایی افراد موثر بود که قشر به اصطلاح مسجدی را از غیرمسجدی متمایز می‌کرد. اجتماع بی‌نظیری از کسبه‌ها و چهره‌های مختلف که شبکه قدرتمند محلی را ایجاد می‌کرد. به گونه‌ای که می‌توان به صراحت گفت محلاتی که مسجد پویا و فعالی داشتند از محلات دیگر پیشرفته‌تر و مردم محلی باسوادتر و آگاهانه‌تری داشتند و حتی سطح بزهکاری در آن محلات به شکل قابل توجهی پایین‌تر بود.

مسجد و مردم؛ بنایی فراتر از برپایی نماز

بنای مسجد در طول سال‌های پس از انقلاب همیشه یک مرکز ذوابعاد مذهبی-فرهنگی-اجتماعی- سیاسی بوده‌است که او را از یک بنای صرفا مذهبی و مقدس که تنها به برگزاری نماز اختصاص داشته باشد به یک کانون پرقدرت و پویا در همه مناطق و محلات تبدیل کرده‌است. نقطه اتصال مهم مردم به بدنه حکمرانی که در برخی ایام خاص اوج می‌گیرد. در ایام انتخابات مساجد تبدیل به پایگاههایی برای مشارکت سیاسی و اخذ رای مردم می‌شوند. در ایام بروز حوادث تلخی مانند سیل، زلزله و بلایی طبیعی شاهد حضور پررنگ مساجد برای دریافت کمک‌های مردمی خواهیم بود چنانکه در گذشته حتی قبل از انقلاب مانند زلزله بزرگ و تلخ بوئین‌زهرا همه مساجد برای دریافت کمک فعال بوده‌اند. بعد از انقلاب نیز در ایام زلزله اردیبل، بم، کرمانشاه و خوی مساجد مهم‌ترین و امن‌ترین پایگاههای دریافت کمک‌های مردمی بوده‌اند.

نقش مساجد در فعالیت‌های آموزشی نیز بسیار پررنگ بوده‌است. چنانکه در نهضت بزرگ سوادآموزشی که بعد از انقلاب به فرمان امام خمینی‌ شکل گرفت مساجد از مهم‌ترین پایگاههای آموزشی برای سوادآموزی شدند. بعد از آن در ایام تابستان از مراکز مهم غنی‌سازی اوقات فراغت دانش آموزان با برگزاری کلاس‌های آموزشی مختلف و اردوهای فرهنگی مساجد بودند تا مسجد این‌گونه در پیشرفت سواد و توانمندی افراد ساکن در اطراف خود کمک کند.

در برخی برنامه‌های سراسری مانند طرح ریشه‌کنی بیماری فلج اطفال در دهه هفتاد مساجد از پایگاههای مهم محلی برای واکسیناسیون عمومی بودند که توانستند نقش کلیدی را برای رسیدن به این مهم ایفا کنند.

خیریه‌های موجود و فعال در مساجد که توسط هیات امنا و خادمان مسجد اداره می‌شد همواره به یاری مشکلات مردم محلی شتافته‌است. همچنین صندوق قرض‌الحسنه‌های فعال در مساجد نیز بارها توانسته است گره‌گشا و حتی سبب ایجاد شغل و توسعه کسب و کار مردم محلی باشد و موجب پیشرفت سطح زندگی افراد شود.

امام جماعت مساجد به عنوان خط‌اتصالی مشخص و روشن با بدنه حکمرانی همیشه محل پاسخگوی سوالات مذهبی و سیاسی مردم و حتی مجلی برای رجوع افراد مختلف و حتی پیام رسان آنها به بدنه سیاسی کشور بوده‌است.

برگزاری برنامه‌های مذهبی در اعیاد و ایام سوگواری و حتی برپایی مجالس ترحیم در مساجد همواره یکی از مهم‌ترین رفت و آمدهای مردمی را به این بنای مهم داشته است.

مسجد همواره منطقه امن و درستی برای صله‌رحم‌های محلی بوده‌است و حتی بسیاری از کودکان و نوجوانان در دهه‌های مختلف با حضور در هرکدام از برنامه‌های ذکر شده و حتی در حد بازی کردن در حیاط مسجد از این بنای مقدس فیض برده‌اند. هرچند در سال‌های اخیر جداسازی هرکدام از موارد بالا از مسجد به سراهای محله و فرهنگسراها ضربه‌های زیادی به پویایی این نهاد مقدس زده‌است.

مسجد و زنان؛ رزمندگان پشت جبهه

مسجد و آداب حضور در آن بعد از انقلاب اسلامی شرایط حضور ایمن و راحت‌تری برای زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف اجتماعی- سیاسی –فرهنگی فراهم کرد و بسیاری از زنان در سال‌های بعد از انقلاب با تشکیل پایگاههای مردمی زنانه توانستند اقدامات بسیار موثری در برهه‌های مختلف کشور انجام دهند و به جریان انقلاب اسلامی کمک کنند. چنانکه امام خمینی حضور فعال زنان ایرانی را تمایز انقلاب اسلامی ایران با  دیگر انقلاب‌ها و جنبش‌های جهانی می‌داند. حضور پرقدرت زنان ایرانی در پشت جبهه پیرامون بنای مسجد سبب‌ساز اتفاقات بدیع و لحظه‌های بسیار نابی در دوران دفاع مقدس بوده‌است که برخی از آن‌ها نیز در ادبیات حماسی و مقاومت کشور ثبت شده‌است. از مهم‌ترین اقدامات زنان نقش پشتیبانی و خدماتی آنان برای فراهم کردن تدارکات لازم برای رزمندگان در جبهه‌های جنگ بوده‌است.

مسجد جامع خرمشهر در طول ایام جنگ مرکز مهم پشتیبانی بود که زنان خرمشهری در آن به پخت و پز و تهیه مواد خوراکی برای رزمندگان مشغول بودند. حتی در صورتی که فضای مسجد توان دیگر اقدامات را نداشت تبدیل به محلی برای دریافت نان‌هایی می‌شد که زنان در تنور خانه هایشان برای رزمندگان می‌پختند.

دوخت لباس برای رزمندگان و حتی بافتنی‌بافی برای آنان نیز از جمله اقداماتی بود که در مساجد انجام می‌شد. در برخی خاطرات رزمندگان زن جنگ تحمیلی آمده‌است که برخی مهمات جنگی نیز در مساجد انبار می‌شد و رزمندگان زن به صورت شیفتی کار پاسبانی از آن‌ها را به عهده می‌گرفتند تا از مسجد به سمت خط مقدم ارسال شود.

همچنین در کنار این زنان بسیجی فعال سال‌ها در مساجد به آموزش آمادگی دفاعی، استفاده از اسلحه و حتی امدادگری بانوان پرداختند و بهیاران زیادی را برای حضور در مناطق درگیری و بیمارستان‌ها برای رسیدگی به حال مجروحان تربیت کردند.

همه موارد فوق به خوبی نشان می‌دهد جایگاه مسجد به عنوان مهم‌ترین و اولین بنای مسلمانان در جوامع اسلامی به خصوص جمهوری اسلامی ایران تا چه حد پر اهمیت بوده‌است و چه میزان در برهه‌ها و حوادث مختلف نقش کارساز و کلیدی داشته‌است. بنایی که گردهمایی‌های مسلمانان در آن چه در قالب نماز جماعت‌های باشکوه و چه سایر فعالیت‌های مردمی همواره سبب قدرتنمایی جمهوری اسلامی ایران مقابل سایر ملل‌ شده‌است.

انتهای پیام