در خنكاي بعد از ظهري پاييزي در محله‌اي مصفا در شمال تهران به ديدار استاد عبدالحسين روستائيان رفتيم تا ساعتي شنونده و روايتگر داستان زندگي مردي از تبار علم و آموزش باشيم.

شيميداني كه پس از شش دهه كوشش خستگي‌ناپذير علمي و تحقيقاتي در عرصه‌هاي مختلف شيمي و كاوش در رمز و راز عصاره‌هاي پيچيده گياهان دارويي بومي ايران و افزون بر 40 سال تدريس در دانشگاه‌هاي مختلف كشور، بي خستگي سال‌هاي سال تلاش و پژوهش، سرمست از رايحه و سبزي گياهان بومي اين مرز و بوم با شور و شوقي جوانانه از اميدهاي صادقانه و دل انگيزش مي‌گويد؛ اشتياقي سيري ناپذير و سركش براي كاوش و كشف تركيبات شيميايي سودمند نهفته در دل گياهان تا از آنها مرهمي بسازد براي پايان رنج و درد بيماران صعب‌العلاج.

با او و آرزوهاي دل‌انگيزش همراه شديم ....

به گزارش گروه علمي - پژوهشي خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا)، دكتر عبدالحسين روستاييان كه به واسطه تحقيقات گسترده در اين زمينه، «پدر فيتوشيمي و ترپنوئيدهاي ايران» لقب گرفته در 81 سالگي همچنان به تدريس و تحقيق اشتغال دارد به طوري كه تنها در پنج سال اخير حدود 70 مقاله در زمينه‌ تركيبات طبيعي به چاپ رسانده است.

عبدالحسين روستائيان در بيستم آذرماه 1307 در شيراز به دنيا آمده و تحصيلات دوران ابتدايي و متوسطه را از زادگاهش به اتمام رساند. وي پس از آن در سال 1952 در رشته شيمي دانشگاه صنعتي «كارلسروهه» آلمان مشغول به تحصيل شد و پس از پايان دوره كارشناسي تحصيلات خود را در رشته شيمي آلي دانشگاه وين ادامه داد. پس از آن در سال 1963 در دانشگاه پاوياي ايتاليا به تحصيل دوره دكتري شيمي آلي پرداخت و نهايتاً در سال 1966 با كسب درجه عالي موفق به اخذ مدرك دكتري شد.

دكتر عبدالحسين روستاييان پس از بازگشت به ايران از مهر ماه 1345 با رتبه استادياري به عضويت گروه شيمي دانشكده علوم دانشگاه ملي (شهيد بهشتي) در آمد و در سال 1349 به رتبه دانشياري ارتقاء يافت و از سال 1355 با رتبه استادي رياست مركز تحقيقات شيمي دانشگاه شهيد بهشتي را بر عهده گرفت.

وي علاوه بر سابقه 30 ساله تدريس در دانشگاه شهيد بهشتي، سال‌ها در دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران شمال تدريس كرده و از سال 66 در دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات به طور تمام وقت فعاليت داشته است.

دكتر روستاييان بيش از هر چيز به تحقيق در زمينه ‌تركيبات مؤثره طبيعي گياهان بومي ايران علاقمند بوده است.

وي در گفت‌و‌گو با گروه علمي ايسنا مي‌گويد: قبل از تحقيق بر روي گياهان ايران نزد اساتيد برجسته‌اي چون پروفسور رودلف كريگه در آلمان و همچنين دانشمندان همين حوزه در آمريكا به تحقيق و پژوهش پرداختم و بر روي اكسيداسيون و واكنش تركيبات طبيعي با ازن و مكانيزم ازناليزيس كار مي‌كردم و زماني كه به ايران آمدم متوجه تنوع بسيار زياد گياهان كشورمان شدم كه متاسفانه از نظر شيميايي بررسي نشده بودند و ميدان بسيار خوبي براي من بود.

استاد خاطر نشان كرد: با اين كه گياهان بومي ايران از لحاظ تنوع گونه يي بيش از تمام اروپا است، اما از نظر شيميايي و بيولوژيكي بسيار كم مورد بررسي قرار گرفته‌اند و بر اساس 40 سال مطالعه بر روي گياهان بومي ايران مي گويم اگر دارويي ضد سرطان و ضد مالارياي موثر وجود داشته باشد، همين تركيبات طبيعي مثل «تاكسول» و «آرتميزنين» است.

وي كه در طول سال‌هاي فعاليت خود تركيبات طبيعي متعددي را براي نخستين بار از گياهان استخراج و به جامعه علمي دنيا معرفي كرده است، ادامه داد: در ميان اين تركيبات آن كه بيش از همه نمود و جذابيت بيشتري براي من داشت، «سكويي ترپن لاكتوني» بود كه از گونه‌ گياهي «آرتميزيا» از خانواده كمپوزيته استخراج كردم و نام آن را «تهرانوليد» نهادم و اكنون اثر ضد مالاريايي از خود نشان مي دهد.

مقاله مربوط به كشف اين تركيب در سال 1989 در مجله «علمي فايتوكميستري» انگلستان چاپ شد و در ادامه تحقيقات متوجه گروه عاملي «اندوپروكسيدي» اين تركيب شدم كه همانند تركيب «آرتميزنين» چيني‌ها اثرات ضد مالاريايي خوبي از خود نشان داد.

دكتر روستائيان اضافه كرد: زماني كه براي بررسي اثر بيولوژيكي اين تركيب جديد به انستيتو پاستور مراجعه كردم از قضا به دكتر نهروانيان برخوردم كه از دانشجويان سابقم در دانشگاه شهيد بهشتي بود. وي كه يك بيولوژيست است، اثرات ضد مالاريايي اين تركيب را بررسي كرد كه خوشبختانه نتايج خوبي در برداشت و حاصل آن دو مقاله و چندين خلاصه مقاله ارائه شده در كنگره‌هاي بين‌المللي بود.

استاد كه بيش از 250 مقاله ISI به زبانهاي انگليسي و آلماني و تعداد زيادي مقالات فارسي و چكيده مقالات ارائه شده در كنگره هاي بين‌المللي دارد، خاطر نشان كرد: در تحقيقي ديگر روي تركيبات طبيعي 25 كربنه ترپنوئيدهاي موسوم به «سسترترپن‌ها» كار كردم كه نخستين بار از اسفنج هاي دريايي استخراج شده و البته من آنها را از «سالوياهيپولويكا» استخراج و تعيين ساختار كردم.

وي با ابراز تاسف از نبود همكاري مناسب بين محققان بيولوژي و شيمي در كشور تصريح كرد: گرچه من و دكتر نهروانيان همكاري خوبي در بررسي اثرات بيولوژيكي به خصوص ضد مالاريايي تركيب شناسايي شده داشتيم و به اثرات «ستوتوكسي» و ضد توموري آن پي برديم، اما متاسفانه در جامعه علمي كشور همكاري مناسبي بين بيولوژيست‌ها و شيميست‌ها وجود ندارد كه از مشكلات و موانع توسعه تحقيقات در اين زمينه است.

دكتر روستاييان تصريح كرد: از تركيبات طبيعي مهم ديگري كه به دست آورده ام، «شيرازاوليد» و همچنين «كندوانوليد» است كه از گياهي اطراف تونل كندوان استخراج كرده‌ام و يقين دارم مي‌تواند اثرات بيولوژيكي بسيار خوبي از خود نشان دهد كه اميدوارم تا زنده هستم بتوانم اين تحقيق را نيز به نتيجه مطلوب برسانم.

استاد كه علي رغم تمامي مشكلات و كمبودها سال‌هاست به فعاليت‌هاي تحقيقاتي اشتغال دارد در عين حال

بر ضرورت بهبود وضعيت بودجه و تامين تجهيزات پژوهشي در دانشگاه‌هاي كشور تاكيد كرد و گفت: با اينكه كشور ما منابع عظيمي چون نفت دارد و فقير نيست اما نسبت به ديگر كشورها، هم از نظر تجهيزات و هم از نظر بودجه پژوهشي با كمبود مواجه است و واقعا مسوولان بايد بودجه مناسبي براي پژوهشگران در نظر بگيرند كه از نظر من اگر يك وزير پژوهشي واقعي داشته باشيم كه خودش پژوهشگر باشد و درد پژوهش را بفهمد، اين‌گونه مشكلات قابل حل است.

عضو هيات علمي گروه شيمي و فيتوشيمي دانشگاه آزاد واحد علوم تحقيقات با اشاره به اهميت علم در جايگاه كشورها در جهان امروز خاطرنشان كرد: مسلما وزارت خانه‌هاي دفاع و امور خارجه پراهميت و مهم مي‌باشند اما كشوري مي‌تواند مدعي پيشرفت و توسعه باشد كه در سطح بالاي علمي قرار داشته باشد و دانشگاه‌ها و پژوهشگران معتبري داشته باشد اما متاسفانه حتي يك دانشگاه‌ از ايران هم در رده 200 دانشگاه معتبر دنيا قرار ندارد و اين در حالي است كه دانشگاه‌هاي ژاپن، چين و حتي كره و مالزي حرف اول را در آسيا مي‌زنند.

روستائيان در ادامه اضافه كرد: جوان‌هاي ايراني، بسيار با استعداد و عاشق كار و تشنه تحقيق‌اند اما هنگامي كه امكانات پژوهشي مناسبي وجود نداشته باشد به سختي مي‌توان به تحقيق و پژوهش پرداخت، مثلا به دليل تحريم‌ها «اسپكترومتر جرمي هاي رزوليشن» در كشور نداريم چرا كه ديگر كشورها اين دستگاه را به ما نمي‌فروشند يا حتي چندين مقاله من تنها به دليل ايراني بودنم برگردانده شده ولي با اين حال در سال جاري ميلادي 18 مقاله در مجلات ISI به چاپ رسانده‌ام.

وي در ادامه با بيان اين كه يكي از دلايل پيشرفت‌هاي علمي كشورهاي اروپايي داشتن دوره‌هاي فرادكتري در دانشگاه‌هاست به ايسنا گفت: ‌اساتيد كشورهاي خارجي از اينكه تعداد دانشجويانشان در مقطع فرادكتري بيش از دكتري و در مقطع دكتري بيشتر از كارشناسي ارشد است به خود مي‌بالند و افتخار مي‌كنند اما اين روند در ايران بر عكس است و دوره‌هاي فرادكتري در دانشگاه‌هاي ما گسترش نيافته كه ايجاد و توسعه اين دوره‌ها در دانشگاه‌ها مي‌تواند به پيشرفت‌هاي علمي خوبي منجر شود.

وي در رابطه با الزام دانشجويان كارشناسي ارشد و دكتري به چاپ مقاله در مجلات ISI خاطر نشان كرد: داشتن مقاله ISI خيلي خوب است و به نظر من بايد چنين باشد اما امكانات لازم را هم بايد در اختيار استاد و دانشجوي مربوطه قرار داد و دانشجو را در همان دوران تحصيل با موضوع پايان نامه و تحقيقش درگير كرد و من با اطمينان كامل اعتراف مي‌كنم كه با استعدادترين جوانهاي دنيا در همين ايران هستند چرا كه با محققين و جوانهاي آمريكايي، آلماني و ايتاليايي هم كار كرده‌ام و معتقدم كه با سرمايه گذاري و زمينه سازي در كشور مي‌توانيم افتخارات زيادي كسب كنيم.

روستائيان تصريح كرد: دانشجويان و محققان ما از نظر تئوري هيچ كمبودي نسبت به دانشجويان ديگر كشورها ندارند ولي آنچه در تحقيق و پژوهش اهميت دارد امكانات و تجهيزات پژوهشي است كه مسئولين امر بايد آن را فراهم كنند.

وي در خصوص چگونگي مديريت دانشگاه ها در ايران اظهار كرد: هنگامي كه دانشگاه‌ها به صورت مستقل از دولت اداره شوند مي‌توانند در رقابت بيشتري با هم قرار گيرند و آنگاه دانشگاهي برتر شناخته مي شود كه در پژوهش و مقالات علمي در سطح بالايي قرار داشته باشد و دولت نيز به ترتيب اولويت مي‌تواند دانشگاه‌ها را حمايت مالي كند.

روستائيان در پايان در رابطه با چگونگي پوياتر شدن روند تحقيق در ايران گفت: سرمايه گذاري، نشان گري محققان و توسعه دوره‌هاي فرادكتري مي‌تواند تاثير مناسبي بر پويا تر شدن تحقيق و افزايش انگيزه محققان داشته باشد و مسوولان مي‌توانند ضمن شناسايي محققان واقعي در كشور به آنها گرنت يا بودجه پژوهشي اختصاص دهند و البته بايد در اين روش بر نحوه توزيع و چگونگي صرف آن بودجه توسط محقق نظارت كافي و لازم را داشته باشند.

گفتني است، دكتر روستائيان از سال 1378 مديريت گروه شيمي دريا در دانشكده علوم و فنون دريايي واحد تهران شمال را بر عهده دارند و از افتخارات استاد كسب عنوان محقق برجسته علم و صنعت در سال 1361، جايزه سومين جشنواره خوارزمي و سومين جشنواره رازي و لوح تقدير دانشگاه آزاد اسلامي است.

از مسووليت‌هاي اجرايي دكتر روستائيان مي‌توان به رياست مركز تحقيقات شيمي دانشگاه شهيد بهشتي در سال هاي 1358-1355 و1374-1365 اشاره كرد. علاوه بر اين دكتر روستائيان در سمينار سالانه Elsevier-Scopus كه در نوامبر 2007 ميلادي در جزيره كيش برگزار شد، محقق برتر بين المللي ايران در رشته Agricultural and Biological Sciences (كشاورزي و علوم زيستي) با گرايش فيتوشيمي و تركيبات طبيعي شناخته شد.

وي عضو هيات تحريريه مجله علوم دانشگاه آزاد اسلامي، مجله دارو وابسته به دانشكده داروسازي دانشگاه علوم پزشكي تهران و چند مجله علمي به زبان انگليسي است و در تاسيس پژوهشكده گياهان دارويي دانشگاه شهيد بهشتي در سال 1373 نقش موثري ايفا كرده‌اند.

استاد تاكنون بيش از 120 پايان نامه را در مقطع كارشناسي ارشد شيمي، 75 پايان نامه دكتري داروسازي عمومي و 35 پايان نامه دكتري را راهنمايي كرده است.

كتاب «فلاونوئيدها و اثرات زيست شناختي آنها» كه در سال 1380 تاليف شده است و بيش از 252 مقاله علمي در مجلات علمي بين المللي معتبر از ديگر آثار علمي ماندگار استاد به شمار مي رود.

انتهاي پيام