شب یلدا، بلندترین شب سال، برای ایرانیان همواره فراتر از یک مناسبت تقویمی بوده است؛ شبی برای دورهم نشستن، شنیدن قصه‌ها و عبور نمادین از تاریکی به روشنایی.

آیینی که نسل به نسل منتقل شده و حتی در دشوارترین سال‌ها، جایگاه خود را در فرهنگ خانوادگی ایرانیان حفظ کرده است. با این حال، تورم و افزایش هزینه‌های زندگی، امسال بیش از گذشته بر شکل و اندازه سفره‌های یلدایی اثر گذاشته و الگوی خرید خانواده‌ها را تغییر داده است.

با نزدیک شدن به آخرین روزهای پاییز، بازارها نیز رنگ‌وبوی یلدایی به خود گرفته‌اند؛ از میوه‌فروشی‌ها و آجیل‌فروشی‌ها گرفته تا شیرینی‌پزی‌ها و حتی فروشگاه‌های پوشاک.

بررسی‌های میدانی خبرنگار ایسنا نشان می‌دهد اگرچه اقلام مورد نیاز شب یلدا در بازار به‌وفور یافت می‌شود، اما قیمت‌ها به گفته کسبه در بسیاری از موارد افزایش قابل توجهی داشته و همین موضوع، خریدها را محتاطانه‌تر کرده است.

خرید هست، اما نه مثل گذشته

برای بررسی وضعیت بازار، سری به مرکز شهر می‌زنیم؛ بر خلاف سال‌های گذشته، جمعیت زیادی در تکاپوی خرید دیده نمی‌شود، هرچند در برخی فروشگاه‌ها هنوز مشتریانی مشغول انتخاب اقلام یلدایی هستند. یکی از فروشندگان آجیل و خشکبار در مرکز شهر، با اشاره به تورم و کاهش قدرت خرید مردم می‌گوید: فروش شب یلدا چندان چشمگیر نیست. هرچه قیمت دلار بالا می‌رود، ارزش ریال کمتر می‌شود و شرایط معیشتی مردم سخت‌تر می‌شود. این روزها بیشتر مردم قیمت می‌گیرند و خریدها به اقلامی مثل نخود، کشمش، تخمه آفتابگردان، بادام زمینی، پفک و ذرت بو داده خلاصه شده است.

وی از کاهش توان خرید کسبه نیز می‌گوید و ادامه می‌دهد: قبلاً برای مغازه هر شش ماه یک‌ بار خرید می‌کردیم، اما حالا حتی نمی‌توانیم فصلی جنس خارجی بخریم.

این فروشنده درباره قیمت‌ها توضیح می‌دهد: قیمت هر کیلو پسته دستچین خوب سایز ریز به حدود یک میلیون و ۶۵۰ هزار تومان رسیده و پسته احمد آقایی نزدیک به دو میلیون تومان است. بادام هندی هم کیلویی یک میلیون و ۵۵۰ هزار تومان قیمت دارد و جالب اینکه میزان خرید بادام هندی از پسته بیشتر شده است.

قرعه‌کشی برای جذب مشتری

وی با اشاره به شرایط بازار ادامه می‌دهد: برخی برندها و فروشگاه‌های بزرگ برای ترغیب مردم به خرید، قرعه‌کشی برگزار می‌کنند یا محصولاتشان را بیشتر به ادارات می‌فروشند.

فروشنده دیگری نیز با اشاره به افزایش مداوم قیمت‌ها می‌گوید: سرعت بالا رفتن قیمت‌ها از سرعت پرتاب موشک هم بیشتر شده و ما از این وضعیت خسته‌ایم. در گذشته خریدها کیسه‌ای و با وزن بالا بود، اما حالا قدرت خرید مردم و حتی خود ما به یک‌سوم کاهش یافته است.

به گفته او، مردم همچنان دوست دارند آجیل در سفره شب یلدا باشد، اما میزان خرید به نیم کیلو یا یک کیلو رسیده و بیشتر آجیل چهار مغز خریداری می‌شود که اقلام گران‌قیمت در آن کمتر است. آجیل چهار مغز که سال گذشته کیلویی ۷۸۰ هزار تومان بود، امسال به حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار تومان رسیده است.

شیرینی هست، اما در بسته‌های کوچک‌تر

در شیرینی‌فروشی‌های مرکز شهر نیز شرایط مشابهی حاکم است. یکی از فروشندگان شیرینی می‌گوید: مردم خرید دارند، اما ترافیک بیکاری ما نسبت به سال گذشته بیشتر شده است. تمایل مردم برای شب یلدا بیشتر به سمت کیک و شکلات است. شکلاتی که ماه گذشته کیلویی ۷۵۰ هزار تومان بود، حالا به ۹۰۰ هزار تومان رسیده است. قیمت شیرینی نسبت به پارسال دو برابر شده و این روند افزایش هر سال ادامه دارد. باقلوا هم کیلویی ۳۳۰ هزار تومان است و مردم آن را در بسته‌های کوچک‌تر می‌خرند.

در نقطه‌ای دیگر از شهر، یک شیرینی‌فروشی شلوغ‌تر به نظر می‌رسد. فروشنده این مغازه دلیل استقبال را کیفیت بالای محصولات عنوان می‌کند و می‌گوید: مردم ترجیح می‌دهند محصول باکیفیت بخرند، حتی اگر مقدار خریدشان کمتر باشد. با وجود افزایش قیمت مواد اولیه و مشکلات تأمین برخی اقلام، تلاش کردیم نیاز مردم را تأمین کنیم.

سبد یلدایی کوچک‌تر شده است

در ادامه گزارش میدانی خود گفت‌وگویی با شهروندان داشتیم، که تصویر روشنی از تغییر الگوی خرید در نگاه آنان دیده می‌شود. یکی از شهروندان می‌گوید: قیمت‌ها خیلی بالا رفته، اما مجبوریم خرید کنیم. اقلامی که سال گذشته می‌خریدیم، امسال تا سه برابر گران شدند. به دلیل داشتن مهمان و نوه، خرید انجام می‌دهیم، اما سبد خرید یلدایی‌مان کوچک‌تر شده است.

یک خانم خانه‌دار نیز می‌گوید: با وجود گرانی‌ها، تلاش می‌کنم هر سال سنت یلدا را برگزار کنم. شاید مقدار خرید کمتر شده باشد، اما کیفیت را در نظر گرفته‌ایم. به نظر من، حفظ این سنت با هر بودجه‌ای امکان‌پذیر است.

شهروند دیگری با اشاره به تغییر شکل دورهمی‌ها می‌گوید: در خانواده پدری، یلدا ساده‌تر شده و هر خانوار مسئول پذیرایی خودش است؛ از پفیلا و تخمه گرفته تا میوه و لبو. همه این‌ها به‌صورت نمادین روی یک سفره مشترک قرار می‌گیرد. این روش کم‌هزینه‌تر است و بیشتر بر دورهم بودن تأکید دارد اما در خانواده مادری هنوز شکل تجملاتی دعوت‌ها حفظ شده و هزینه‌های زیادی صرف تزیین و پذیرایی می‌شود.

به گفته او، اگر در گذشته چند کیلو آجیل خریداری می‌شد، امروز مقدار آن به چند ظرف کوچک کاهش یافته، اما هزینه‌ها همچنان بالاست و گاهی اصل صمیمیت در میان تجملات کمرنگ می‌شود.

دختر جوان دیگری نیز می‌گوید: هر سال برای یلدا مکانی را رزرو می‌کردیم و یک روز را کنار هم می‌گذراندیم، اما امسال به دلیل هزینه‌های بالا از این کار صرف‌نظر کردیم. آجیل شب یلدا به پفیلا و تخمه تبدیل شده و اگرچه میوه گران شده، اما هنوز توان خرید آن را داریم.

خرید میوه؛ از سبدی به کیلویی

در بازار میوه نیز افزایش عرضه همزمان با افزایش قیمت‌ها دیده می‌شود. یکی از فروشندگان میوه می‌گوید: مردم بیشتر خریدهای ضروری انجام می‌دهند. قبلاً خریدها سبدی بود، اما حالا خرید کیلویی ترجیح داده می‌شود. نارنگی، سیب، پرتقال و انار بیشترین فروش را دارند و قیمت‌ها در بیشتر اقلام بیش از دو برابر شده است. موز به دلیل وارداتی بودن و وابستگی به دلار، کمتر خریداری می‌شود. امسال به دلیل خشکسالی، برداشت میوه هم کمتر بوده است.

عرضه مستقیم برای حمایت از مصرف‌کننده

محمد قنبری‌شکوه، رئیس اتحادیه صنف بارفروشان مشهد، چندی پیش در گفت‌وگو با ایسنا از راه‌اندازی ۹ غرفه فروش میوه شب یلدا در سطح شهر خبر داد و گفت: در این غرفه‌ها میوه بر اساس کیفیت و به قیمت میدان بار عرضه می‌شود که معمولاً حدود ۳۵ درصد ارزان‌تر از بازار است. به گفته او، قیمت میوه نسبت به سال گذشته حدود ۴۰ درصد افزایش داشته که ناشی از رشد هزینه‌های کارگری، بسته‌بندی، نگهداری و سایر هزینه‌هاست.

وی تأکید کرد: میوه شب یلدای امسال به میزان کافی در بازار موجود است و این غرفه‌ها با هدف افزایش توان خرید مردم دایر شده‌اند.

آجیل؛ گران اما همچنان باصرفه

همچنین سیدجمال حسینی طاهر، رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار مشهد نیز چندی پیش در گفت‌وگو با ایسنا، معتقد بود با وجود افزایش ۸۰ تا ۸۵ درصدی قیمت‌ها، آجیل همچنان انتخابی هوشمندانه برای پذیرایی است.

وی گفت: اگر یک کیلو آجیل بین ۲۵ تا ۳۰ نفر تقسیم شود، سهم هر نفر بین ۲۰ تا ۴۵ هزار تومان خواهد بود؛ رقمی که حتی از هزینه یک میوه یا شیرینی هم کمتر است. ضمن اینکه آجیل ماندگاری بالایی دارد و ارزش غذایی آن بالاست.

وی با اشاره به فراوانی کالا و نظارت بر بازار تأکید کرد: با آزاد شدن واردات برخی اقلام مانند گردو و بادام، امسال با کمبود مواجه نیستیم و نظارت‌ها نیز افزایش یافته است.

یلدا؛ آیینی که با برنامه‌ریزی ادامه دارد

در کنار تغییر الگوی خرید و واکنش بازار به افزایش قیمت‌ها، گفت‌وگو با شهروندان نیز تصویری عینی از حال‌وهوای شب یلدای امسال ترسیم می‌کند؛ شبی که آیین‌های کهن همچنان در جریان است، اما در بستر واقعیت‌های اقتصادی، شکل و روایت تازه‌ای به خود گرفته است.

یکی از شهروندان در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به تجربه متفاوت شب یلدای امسال در خانواده خود اظهار کرد: شب یلدا همیشه برای ما اهمیت داشته، اما امسال حال‌وهوای خاص‌تری دارد، چراکه قرار است یکی به جمع خانواده اضافه شود و به همین مناسبت، مراسم چله‌بُرون برای عروسمان برگزار کردیم.

وی با اشاره به تدارکات این مراسم می‌گوید: برای عروس‌مان یک دست لباس زمستانی، بوت پاییزه و شال تهیه کردیم. زمان زیادی را صرف گشتن در بازار کردم تا هم از نظر کیفیت مطمئن باشم و هم بتوانم با بودجه‌ای که در نظر گرفته بودم، بهترین انتخاب را انجام دهم. چون عروس برای ما مثل دختر خودمان است، سعی کردیم وسایلی کاربردی و باکیفیت تهیه کنیم.

این شهروند درباره وضعیت قیمت‌ها نیز می‌گوید: در مجموع از قیمت‌های بازار راضی بودم. طبیعی است که نسبت به سال گذشته تغییراتی وجود داشته باشد. از آنجایی که با بازار و مراکز مناسب خرید میوه، آجیل و سایر اقلام شب یلدا آشنا بودم، فشار زیادی متحمل نشدم. حال‌وهوای بازار هم تقریباً شبیه سال‌های گذشته بود؛ شلوغ، پرجنب‌وجوش و پر از رنگ و صدا.

در ادامه، شهروند دیگری با اشاره به تجربه خرید خود برای مناسبت‌هایی مانند شب یلدا می‌گوید: معمولاً با نزدیک شدن به مناسبت‌ها، قیمت‌ها به‌صورت ناگهانی افزایش پیدا می‌کند. به همین دلیل، سعی می‌کنیم حداقل یک ماه زودتر اقلام مورد نیازمان را تهیه کنیم تا بعداً هم از نظر قیمت و هم کیفیت دچار مشکل نشویم.

وی ادامه داد: قیمت آجیل و خشکبار نسبت به سال‌های گذشته قطعاً تغییر کرده و نمی‌شود این موضوع را نادیده گرفت، اما اگر خرید به‌موقع انجام شود و فرد بداند از کجا خرید کند، همچنان می‌توان با هزینه‌ای منطقی اقلام مورد نیاز شب یلدا را تهیه کرد.

این شهروند با تأکید بر اهمیت حفظ سنت‌ها تصریح کرد: برای ما، اصل شب یلدا دورهم بودن و دیدار با خانواده است. شاید مقدار خریدها کمتر از گذشته شده باشد، اما تلاش می‌کنیم همین رسم‌های قدیمی را حفظ کنیم، چون این مناسبت‌ها به زندگی ما رنگ و معنا می‌دهد.

مجموع این روایت‌ها نشان می‌دهد که شب یلدا همچنان جایگاه خود را در فرهنگ خانوادگی ایرانیان حفظ کرده است؛ شبی که اگرچه تحت تأثیر نوسانات اقتصادی قرار دارد، اما با برنامه‌ریزی، شناخت بازار و اولویت دادن به صمیمیت خانوادگی، همچنان می‌تواند به یکی از خاطره‌سازترین مناسبت‌های سال تبدیل شود.

یلدا؛ تقابل سنت و معیشت

آنچه شب یلدای امسال را از سال‌های گذشته متمایز می‌کند، نه صرفاً رشد قیمت‌ها، بلکه نحوه واکنش خانوارها به افزایش هزینه‌هاست. بررسی میدانی بازار نشان می‌دهد تورم، برخلاف تصور اولیه، منجر به حذف کامل اقلام یلدایی از سبد مصرف نشده، بلکه باعث بازآرایی سبد خرید شده است؛ فرآیندی که در ادبیات اقتصادی به‌عنوان «جایگزینی درون‌گروهی کالاها» شناخته می‌شود.

در بازار آجیل، کاهش تقاضا برای اقلام لوکس مانند پسته‌های درشت صادراتی و افزایش سهم اقلام ارزان‌تر نظیر تخمه، نخود، کشمش و بادام‌زمینی، نشانه‌ای روشن از افت قدرت خرید و همزمان تلاش مصرف‌کننده برای حفظ حداقل‌های آیینی است. همین الگو در بازار شیرینی و میوه نیز دیده می‌شود؛ خریدهای کیلویی به جای سبدی، بسته‌های کوچک‌تر به جای خرید انبوه و ترجیح کیفیت بر کمیت در میان بخشی از مصرف‌کنندگان.

از سوی دیگر، داده‌های میدانی نشان می‌دهد، تورم انتظاری نیز نقش پررنگی در رفتار بازار دارد. بخشی از کاهش تقاضا نه ناشی از کمبود کالا، بلکه نتیجه نااطمینانی نسبت به قیمت‌های آتی و نوسان مستمر نرخ‌هاست؛ موضوعی که هم در اظهارات کسبه و هم در رفتار محتاطانه خریداران قابل مشاهده است.

در این میان، ورود اتحادیه‌ها و شهرداری به حوزه عرضه مستقیم میوه با قیمت میدان بار، اگرچه اثرگذاری محدودی بر مهار کلی تورم دارد، اما از منظر سیاست‌های حمایتی کوتاه‌مدت، نقش «سوپاپ تعدیل قیمت» را ایفا کرده و به بخشی از خانوارها امکان دسترسی به اقلام ضروری با هزینه کمتر را داده است. این تجربه نشان می‌دهد که در شرایط تورمی، مداخله هدفمند در زنجیره توزیع می‌تواند بیش از سیاست‌های دستوری قیمت، در کنترل فشار روانی بازار مؤثر باشد.

نکته قابل تأمل آن است که برخلاف تصور رایج، گرانی لزوماً به حذف آیین‌ها منجر نشده، بلکه موجب ساده‌سازی مناسک شده است. روایت شهروندان نشان می‌دهد که یلدا بیش از آنکه به یک «رویداد مصرفی» تبدیل شود، در حال بازگشت به کارکرد اصلی خود به‌عنوان یک «رویداد اجتماعی» است؛ جایی که دورهمی، مشارکت و تقسیم هزینه‌ها جایگزین نمایش مصرف شده است.

در نهایت، شب یلدای امسال را می‌توان نمونه‌ای کوچک اما معنادار از نحوه سازگاری جامعه با اقتصاد تورمی دانست؛ جایی که خانوارها با حفظ هسته فرهنگی سنت‌ها، شکل مصرف را تغییر داده‌اند. یلدا شاید دیگر پرزرق‌وبرق نباشد، اما همچنان برگزار می‌شود؛ نه از سر وفور، بلکه از سر انتخاب. انتخابی که نشان می‌دهد در تقاطع اقتصاد و فرهنگ، جامعه ایرانی هنوز به حذف سنت‌ها تن نداده، بلکه آن‌ها را با واقعیت‌های معیشتی بازتعریف کرده است.

انتهای پیام