قنات، شاهکاری از نبوغ ایرانیان در سازگاری با طبیعت خشک و کمآب است. این سیستم آبرسانی سنتی، بیش از دو هزار سال پیش در فلات ایران شکل گرفت و بعدها به بسیاری از مناطق جهان همچون شمال آفریقا، شبهجزیره عربستان و حتی اسپانیا راه یافت.
قنات از مجموعهای از چاههای عمودی و کانالهای زیرزمینی تشکیل میشود که آب را از سفرههای زیرزمینی به سطح زمین و مناطق قابل کشت منتقل میکند، بیآنکه قطرهای از آن در مسیر تبخیر شود. این روش هوشمندانه، تلفیقی از مهندسی، مدیریت آب و درک عمیق از زمینشناسی است.
در گذشته، زندگی بسیاری از شهرها و روستاهای ایران از جمله در استان یزد به وجود قناتها وابسته بود به طوری که قناتها نهتنها منبع آب کشاورزی و شرب بودند بلکه در شکلگیری تمدنهای کهن و گسترش روستاها نقش بنیادینی ایفا میکردند.
ثبت جهانی مجموعهای این قنوات ایران از جمله دو قنات زارچ و حسنآباد در استان یزد از سوی یونسکو گواهی بر دانش فنی و پشتکار مردمان این سرزمین در استفاده پایدار از منابع طبیعی بوده است ولی با این وجود، امروزه با پیشرفت فناوریها و کاهش سطح آبهای زیرزمینی، بسیاری از قناتها در معرض خشک شدن قرار گرفته و بسیاری نیز تاکنون خشک شده است.
البته هنوز هم تلاشهای زیادی برای حفاظت و احیای این سازههای آبی کهن که این روزها به عنوان یک جاذبه زیبای گردشگری نیز مورد توجه قرار دارند، در حال انجام است چرا که قنات نه تنها نماد پایداری و احترام به طبیعت است بلکه میتواند در مدیریت بهینه آب در مناطق خشک امروزی مانند یزد نیز الهامبخش باشد.
ابوالفضل دهقانی معاون مدیریت آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در گفتوگو با ایسنا، ضمن اشاره به مشارکت این سازمان با بهرهبرداران قنوات برای احیاء، بازسازی و نوسازی قنوات، تصریح کرد: براساس اطلاعات سامانه اطلاعات مکانی قنوات کشور، در مجموع حدود ۴۴ هزار رشته قنات در سطح ایران وجود دارد که سهم استان یزد از مجموع قنوات ثبت شده ۳۱۰۰ رشته است.
وی با بیان این که همکاری تنگاتنگ با نمایندگان قنوات، عامل اصلی پایداری اقدامات صورت گرفته درخصوص بازسازی و نگهداری قنوات و تضمین رضایتمندی کامل بهرهبرداران آنهاست، گفت: تلاش مجموعهی جهادکشاورزی بر این است که از ظرفیتهای هر شهرستان برای بهبود وضعیت قنوات همان شهرستان بهره ببرد.
به گفته دهقانی، میزان آبدهی قنوات در سطح استان با توجه به میزان بارندگیها، بین ۱۲۰ تا ۱۸۰ میلیون مترمکعب در سالهای مختلف متغیر است که این میزان حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد سطح زیرکشت استان را آبیاری میکند.
وی از مهمترین عوامل خشکی قنوات در استان یزد را خشکسالیهای شدید، حفر چاههای کشاورزی و غیرکشاورزی، توسعه شهرها و نواحی صنعتی در استان خواند و اظهار کرد: عمده قنوات خشک شده استان مربوط به دشت بحرانی یزد - اردکان است که در شهرستانهای یزد، زارچ، اردکان و میبد واقع شدهاند.
معاون جهادکشاورزی استان خاطرنشان کرد: این قنوات به دلیل حفر چاهها در حریمشان برای انتقال آب به بخشهای صنعت، کشاورزی و خدمات به طور کلی خشک و متروکه شدهاند و دیگر هیچ امیدی به احیاء و بهبود آنها نیست.
وی با اشاره به این که نزدیک ۴۰ تا ۵۰ درصد از قنوات کوهپایهای واقع در مناطق روستایی استان طی چند سال گذشته به دلیل کاهش بارشها و خشکسالی، کم آب و به حالت نیمه فعال درآمدهاند، ابراز امیدواری کرد که این قنوات به دنبال بارش باران دوباره فعال شوند.
دهقانی از مشارکت ۱۵ تا ۵۰ درصدی جهادکشاورزی با بهرهبرداران جهت احیاء و نگهداری این منابع آب پایدار و تثبیت آبدهی آنها خبر داد و ضمن اشاره به پر هزینه بودن عملیات بهسازی یا بازسازی این سازههای آبی، گفت: هزینه این عملیاتها به ازای هر یک کیلومتر طول مسیر قنات بین ۱.۵ تا ۲ میلیارد تومان است لذا هر ساله با توجه به بودجه اختصاص یافته، چند نقطه بحرانی قنوات که ضرورت بیشتری برای مرمت و احیا دارند، شناسایی و نسبت به عملیات بازسازی آنها اقدام میشود.
وی با اشاره به احیا و بازسازی ۱۵۰ رشته قنات استان طی سال گذشته، نقش کمکهای فنی و اعتباری مدیریت جهادکشاوری در خصوص قنوات را تاثیرگذار خواند و گفت: البته نباید نقش کلیدی شورای قنوات را که هماهنگیهای لازم را برای جمعآوری خودیاری و مشارکت بهرهبرداران جهت بازسازی، مرمت و لایهروبی مسیر قنات انجام میدهند، در مرمت، بازسازی و احیای قنات نادیده گرفت.
معاون جهادکشاورزی استان با اشاره به این که بهرهبرداران براساس قانون توزیع عادلانه آب، مسئولیت حفظ و نگهداری قنوات را بر عهده دارند، اضافه کرد: جهاد کشاورزی علاوه بر کمک در احیا و مرمت قنوات، نسبت به ایمنسازی آنها در برابر خطراتی مانند سیل، زلزله و حوادث غیر مترقبه دیگر اقدام میکند که در این رابطه میتوان به طوقه چینی راهرو قنات، کولگذاری و درپوشگذاری میله چاهها اشاره کرد.
دهقانی در پایان ضمن تاکید بر رعایت مباحث مربوط به حریم قنوات در راستای حفظ پایداری آبدهی آنها، از تعیین این حریم توسط شرکت آب منطقهای خبر داد و گفت: براساس حریم تعیین شده، انجام هر گونه عملیات عمرانی تنها با با مجوز آب منطقهای در حریم قنوات ممکن خواهد بود.
انتهای پیام