سيدمحمدعلي جمالزاده، در دوازدهم جمادي‌الثاني سال 1308 هجري قمري برابر با دوازدهم ژانويه‌ي 1892 ميلادي در اصفهان ديده به جهان گشود. بسياري او را پدر قصه‌نويسي مدرن ايران دانسته‌اند و آغازگر تحولي بزرگ در عرصه‌ي داستان‌نويسي. مجموعه‌ داستان‌هاي او عبارتند از: يكي بود، يكي نبود (1300)، عمو حسينعلي ـ شاهكار ـ (1320)، قصه‌ي قصه‌ها (1320)، دارالمجانين (1322)، صحراي محشر (1326)، قلتش ديوان (1338)، راه آبنامه (1339)‌، كهنه و نو (1340)، شورآباد (1340)، غير از خدا هيچكس نبود (1340)، تلخ و شيرين (1343)، سر و ته يك كرباس ـ دو جلدـ (1343)، آسمان و ريسمان (1343)، قصه‌هاي كوتاه (1352). جمالزاده همچنين به‌ امر ترجمه هم پرداخته است و از او ترجمه‌هايي چون: خسيس - مولير - (1336)، دونكامولوس - شيللر - (1335)، ويلهلمتل - شيللر - (1334)، دشمن ملت - ايبسن - (1334)، قنبرعلي - گونبيو - (1352)، داستان‌هاي گزيده (1352)، هفت كشور (1340) و جنگ تركمن - گوبنيو - (1340) برجاي مانده است. از ديگر نوشته‌هاي جمالزاده مي‌توان به خلقيات ما ايراني‌ها، طريقه‌ي نويسندگي و داستان‌سرايي (1345)، افسانه (1343)، فرهنگ لغات عاميانه (1341)، هزارپيشه - دو جلد - (1326)، داستان‌هاي مثنوي - بانگ ناي - (1337)، اصفهان (1352)، آزادي و حيثيت انساني (1338) و هزار داستان اشاره كرد. محمدعلي جمالزاده، آبان‌ماه سال 1376، برابر با نوامبر سال 1997 ميلادي، در ژنو درگذشت. به گزارش بخش ادب خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، “نمودهاي پويايي و ايستايي زبان در آثار سيدمحمدعلي جمال‌زاده“ عنوان مقاله‌اي نوشتة جواد اسحاقيان است كه آن را به نقل از كتاب منتشرنشدة ”نقد و بازخواني ادبيات داستاني: محمدعلي جمال‌زاده” مي‌خوانيم: الف . فراز و پويايي زبان 1) سادگي زبان نوشته : با توجه به چهار روندي كه بر نثر آثار همروزگار نويسنده چيره بود ، وي چاره را در ساده نويسي و پرهيز از انشاي اديبانه ، فرنگي مآبي و آشفته زباني يافت . در ديباچة يكي بود يكي نبود بر اين است كه در هر صورت ” انشاي ساده ممدوح است و نويسندگان همواره كوشش مي كنند كه هرچه بيشتر همان زبان رايج و معمول مردم كوچه و بازار را . . . به لباس ادبي درآورند . ” او براي زبان نوشته ، رسالت بيداري افكار عمومي قايل است و باور دارد كه ” جهل و چشم بستگي گروه مردم ، مانع هرگونه ترقي است ” و با همين اعتقاد است كه از نويسندگاني كه به زبان ساده و بي پيرايه مي نويسند ، تمجيد مي كند . در دشت جنون وقتي با هدايت علي خان ( صادق هدايت ) در دارالمجانين روبرو مي شود ، زبان ساده و غني او را مي ستايد : ” هرگز به عمر خود كسي را نديده بودم كه زبان فارسي را به اين سادگي و رواني حرف بزند . در ضمن به قدري اصطلاحات پرمعني و مناسب و بجا مي آورد كه انسان از صحبتش هرگز سير نمي شد . ” و بيزاري خود را از زبان اديبانه و فاضلانه از زبان هدايت علي خان ، چنين نشان مي دهد : ” من يك مرض مضحكي دارم و از اشخاصي كه در ضمن صحبتهاي معمولي ، عموماً به قصد بازارگرمي و فضل فروشي ، يك ريز كلمات قلنبه و اصطلاحات علمي و فتي به قالب مي زنند ، بيزارم . ” (1) 2) جمال زاده در مقاله اي كه به عنوان نقد مدير مدرسه در تابستان 1337 در مجلة راهنماي كتاب ( سال اول ، شمارة 2 ) نوشته ، زبان ساده و عاميانة جلال آل احمد را مي ستايد و مي نويسد : ” با فضل فروشي سر و كاري ندارد و آنچه را مي خواهد بگويد ، درست و حسابي و صاف و پوست كنده مي گويد و با زبان سهل و ساده ـ كه چه بسا مي توان سهل و ممتنع خواند ـ مطالب مشكل را علناً روي دايره مي ريزد و حلاجي مي كند . . . در باب زبان و انشاي كتاب ، همين قدر مي گويم كه تمام كتاب به زبان مكالمه و محاوره و به قول اصفهانيها اختلاط نوشته شده ؛ شيرين و دانشين است و داراي چنان سرعت و ايجاز و به قدري آميخته با طعن و طنز كه مي توان آن را انشاي كاريكاتوري خواند . ” (گزيدة آثار/ 287) 2) پيوند ميان زبان و ذهنيت: اگر در پهنة مقاله نويسي از دهخدا بگذريم او نخستين نويسنده اي است كه در گسترة داستان نويسي جانب پيوند ميان زبان و ذهنيت نگه داشته . تا پيش از او ، زبان كسان داستان با ذهنيت اجتماعــي ، طبقاتــي و فرهنگيشان پيوندي نداشت و آنچه پيوسته بر زبــان روان مي شد ، زبان و بيان نويسنده بود كه فصاحت و بلاغت از آن مي باريد و به انواع آرايه هاي لفظي و معنوي آراسته . به رمان شمس و طغرا نوشتة محمد باقر ميرزا خسروي استناد مي كنيم تا دريابيم چگونه كسان داستان از جوان روستايي گرفته تا دايه و خاتون اشراف زاده ، زباني يكسان و بياني همگون دارند . اين رمان در سال 1325 قمري ( 1286 شمسي ) منتشر شده و نويسندة مشروطه خواه آن بيشتر تحت تأثير قصه هاي كهن فارسي بوده . 1. زبان جوان روستايي : از بام مسجد به آنجا بالا رفته ، آنها را با كمند پايين مي دهيم . شما كه گفتيد كمند آهوگير خود را همراه داريد ؟ گفت : از حسن اتفاق همراه است . شمس گفت : اين كمند را مي افكنم ؛ بگيريد . . . بيا به دوش من تا تو را فرود ببرم . . . قلابهاي آن را در كنار بام محكم كرده ، بياويزيد تا آمده شما را خلاص كنم . 2. زبان دايه : مرا از وحشت دست و پا به كلي از كار افتاده ، قدرت چنين كاري ندارم . اين خاتون [ طغرا ] هم ممكن نيست به چنين كاري اقدام نمايد . 3. زبان طغرا : خوش بختم كه به ياري و جوان مردي اين جوان اصلمند از سوختن و مردن رها گشتم . نمي دانم اين فرشتة رحمت و ملك نجات از كجا رسيد كه به آن سهل و چالاكي ما را خلاص كرد و عمري دو باره بخشيد . متحيرم به چه زباني شكر او بگزارم و از اين جوان عذر زحماتش را بخواهم . 4. زبان نويسنده : دايه از ضرب آن ضفته [ فشار ] و شرم آن ضرطه [ تيز دادن ] از هوش برفت . (2) آنچه زبان كسان رمان را يكسان ساخته و تفاوتهاي زباني تيپهاي مختلف را از ميان برده و زباني غير داستاني به آن بخشيده ، سه نكته است : 1. كاربرد وجه وصفي : يعني كسان داستان به جاي كاربرد فعل ، از وجه وصفي بهره مي جويند و اصرار دارند كه واو عطف را پس از كاربرد فعل در وجه وصفي ، حذف كنند كه مخالفت با قياس نداشته باشد ؛ مانند آمده شما را خلاص كنم ( به جاي : بيايم و شما را خلاص كنم ) 2. كاربرد واژگان ادبي :اصرار براي نهادن واژگان ادبي و فصيح مكتوب بر زبان كسان داستان ـ كه فاقد ذهنيت ادبي هستند ـ زبان رمان را سنگين ميكند ؛ رنگ واقعگرايي گفت و شنودها را از قصه ميگيرد مانند كاربرد واژة اصلمند ، بياويزيد ، اقدام نمايد به جاي: اصيل ، پايين بيندازيد،بكند 3. كاربرد حرف نشانة ” را ” براي فك اضافه : چنين كاربردي نه تنها در روزگار نويسنده رايج نبوده بلكه خود در زبان قصه جايي ندارد ؛ مانند مرا از وحشت دست و پا از كار افتاد به جاي ” دست و پايم از وحشت از كار افتاد ” اما آنچه به زبان نويسنده مربوط مي شود ، تقليدي كوركورانه از نثر مقامه اي است و نشان مي دهد كه نويسنده بيش از آنچه به القاي معني بينديشد به اسجاع متوازن ( ضرب ، شرم ) و متوازي ( ضغته ، ضرطه ) انديشيده پرواي خواننده نمي كند . * * * اينك به آثار جمال زاده بازگرديم تا دريابيم زبان شخصيتها در ارزيابي پاياني تا چه اندازه با ذهنيت اجتماعي و فرهنگي آنان همخواني دارد : 1. زبان زن حلاج : هي برو و زه زه سر پا بنشين ؛ پنبه بزن و با ريش و پشم تار عنكبوتي به خانه برگرد ؛ در صورتي كه همسايه مان ـ حاج علي كه يك سال پيش آه نداشت با ناله سودا كند ـ كم كم داخل آدم شده و برو بيايي پيداكرده . ( رجل سياسي / ص 67 ) 2. زبان پادو سياسي ( حاج علي ) : البته شنيده اي كه يك دست صدا ندارد ؛ آن هم مخصوصاً در كارهاي سياسي كه يك دسته از رندان ، ميدان را جولانگاه خودشان تنها نموده و چشم ندارند ببينند حريف تازه اي قدم در معركة آنها بگذارد . ( رجل سياسي / ص 72 ) 3. زبان شاگرد قهوه چي : اي خورشيد خانم ! باز بناي شوخي و لوندي را گذاشتي و روبندت را پايين انداختي . اگر تفم يخ نمي بست ، يك تف به آن روي چون سنگ پايت مي انداختم ؛ اما افسوس ! ( دوستي خاله خرسه / ص 88 ) 4. زبان آموزگار : اشتباه كرده بودم . تصور كرده بودم كه مقصود ، اداي مرام و مقصود است و اكثريت مردم حتي مردم باسواد ، به اصل و ريشة الفاظ كاري ندارند . همين قدر كه بتوانند مطالب سادة خودشان را با رسم الخط آسانتري بنويسند ، شكر خداوند را به جا مي آورند . (ميرزا خطاط / صص 127ـ128) اين ويژگي در زبان داستان نويسي مورد ستايش منتقدان خودي و بيگانه قرارگرفته . عبدالعلي دست غيب مي نويسد : ” زباني كه آدمهاي داستاني يكي بود يكي نبود با آن سخن مي گويند ، بسيار شيرين و مناسب است . فرتگي مآب ، شيخ ، جوانك كلاه نمدي . . . هركدام به زباني سخن مي گويند كه مي تواند شناساي نمونة همگاني اين كسان باشد . ” (3) آفت رستمووا از محققان شوروي نوشته : ” . . . به راستي هم تمام داستانهاي مجموعة يكي بود . . . به زبان زندة مردم است . . . هر شخصيتي به شيوة مخصوص ، افكار و احساسات خود را بيان مي كند . نويسنده تلاش مي كند كه سخنان و افاده هاي قهرمانان خود را به همان صورت عيني و ملموس ـ كه در زندگيشان رخ مي دهد ـ اداكند . ” (4) 3. سرشاري زبان : ما پيش از اين در مقالة درنگي بر ريشه هاي نثر حكايتي در اين زمينه به شرحتر سخن گفته ايم و سخن مكرر نميكنيم . همة آنان كه در بارة ويژگيهاي زباني يكي بود . . . چيز نوشته اند به اين دقيقه اشاره كرده اند . دكتر غلام حسين يوسفي نوشته : ” در داستان فارسي شكر است به واقع جمال زاده توانايي فراواني از خود نشان داده و نثر او در عين سادگي و طراوت پر از تعبير و ضرب المثل و از لحاظ قدرت و وسعت بيان چشمگير است . از اين قبيل است وقتي از آواز گيلكي كرجيبانهاي انزلي ياد مي كند كه ” بالام بالام جان خوانان مثل مورچه اي كه دور ملخ مرده اي را بگيرد ، دور كشتي را گرفته بلاي جان مسافرين شده بودند . ” يا راوي قصه را با كلاه لگني” يسر حاجي و لقمة چربي فرض كرده صاحب صاحب گويان دوره اش كرده بودند. ” گاه نيز توجه نويسنده در به كار بردن واژه ها و تعبيرات عاميانه مشهود است : ” سرگردان مانده بوديم كه با چه بامبولي يخه مان را از چنگ اين ايلغاريان خلاص كنيم و به چه حقه و لمي از گيرشان بجهيم . ” (5) گذشته از اين ، همان نام داستانها بر عاميانه بودن آنها دليل مي كند و پيشاپيش ، خواننده را با درون مايه و مضمون داستان آشنا مي سازد : فارسي شكر است ، دوستي خاله خرسه ، بيله ديگ بيله چغندر ، ويلان الدوله ، درد دل ملا قربان علي و يا نام كتابها ، آثار و حتي ترجمه هاي او تعبيراتي عاميانه اند : يكي بود يكي نبود ، غير از خدا هيچ كس نبود ، آسمان و ريسمان ، صحراي محشر ، سر و ته يك كرباس ، قصة ما به سر رسيد ، تلخ و شيرين ، كهنه و نو . 4 . تكيه بر عناصر فرهنگ عامه : بخشي از اين فرهنگ عامه ، علاقة بيش از اندازة نويسنده به كنايات ، امثال ، تكيه كلامها و ترانه هاي قومي و ملي يا ابياتي است كه جزء امثال سائره اند . تدوين فرهنگ لغات عاميانه در سال 1341 كوششي براي حفظ بخش زباني فرهنگ عامه است . نويسنده با وجود هشتاد سال زندگي در فرنگ ، فرهنگ عامة سرزمين خود را از ياد نبرد و وقتي در سال 1352 مطلع شد كه سيد ابوالقاسم انجوي شيرازي در مقدمة جلد دوم قصه هاي ايراني اش خطاب به مادران سفارش كرده تا ” در پرورش كودكان خود از بركات فرهنگ شفاهي مدد گيرند و در مقابل هجوم بي امان فرهنگ فاسد و تجدد مبتذل غربي مقاومت كنند و با گفتن قصه و مثل و تمثيل و چيستان ، فرهنگ خودي را ذهني آنان سازند ” تحت تأثير قرار گرفه در نامه اي به نويسنده نوشت : ” اگر وسيله و استطاعت داشتم ، آن گفتار را به صورت كتابچه در دو كرور نسخه به چاپ مي رسانيدم و در شهرهاي بزرگ ايران توزيع مي نمودم . ” (6) بخشي ديگر از عنصر فولكلوريك در آثار نويسنده ، كوشش براي بازخواني رويدادهاي تاريخي و اجتماعي زاد بوم او ، اصفهان ، است . جمال زاده رمان سياحت گونه و دو جلدي خود سر و ته يك كرباس را در 1335 منتشر ساخت كه نام ديگرش اصفهان نامه است . اين كتاب به تعبير بزرگ علوي " از عشق عميق نويسنده به محل تولد خود و پدرش حكايت مي كند . ” در اين اثر نه تنها اشارات بسياري به رخدادهاي تاريخي ، اجتماعي و شخصيتهاي مؤثر اجتماعي اصفهان شده ( ظل السلطان ، ملك المتكلمين ) دارد بلكه از بسياري محله ها ، مساجد ، مدارس ، بناهاي تاريخي ، كليساها و اماكن متبركه نام رفته و حتي از قول جواد آقا نامي گفته شده كه در اين شهر "اجساد ديرتر از نقاط ديگر فاسد ميشود؛ گوشت ديرتر ميگندد و به و سيب هفت ماه سالم ميماند.” اما بعد ديگر علاقة نويسنده به زادبومش ، تأكيد بر لهجه و گويش اصفهاني و كوشش براي ضبط دقيق واژگان به گويش محلي است . در همين كتاب ، خواننده را با خود به روزگار كودكي خويش مي برد و از روزهاي رفتن به مكتب ياد مي كند : ” روزي مادرم دستم را گرفت و اولين بار به مكتب برد . برايم يك نيزه قلم ( قلم ني ) و يك پنجلحم ( همان عمَ جزو تهرانيها ) تدارك ديده بود . به دست خودش تلي ( به ضم تاء بر وزن قلي كه همان ليقة تهرانيهاست ) در دواتم گذاشت و . . . اين ترانه را ترنم مي كرد: قار قار ، بقچه قلمكار ، پسرم فردا ميرِد ( مي رود ) كار ( مكتب ) . ” * * * ب . فرود و ايستايي زبان : در برابر پاره اي ويژگيهاي خلاق و مثبت ، نثر جمال زاده كاستيها دارد كه گاه به گونة افراط در كاربرد آن عناصر زباني نمود پيدا مي كند و زماني به صورت غلطهاي آشكار نگارشي و دستوري . روي هم رفته ما براي اين فرود زباني دو حجت يافته ايم : 1) غربت زدگي : پيش از اين گفته ايم كه جمال زاده از 17 سالگي( 1287 ) به لبنان و از آنجا به اروپا رفته و جز دو سه بار ـ كه براي مأموريت يا ديدار و براي مدتي كوتاه به ايران بازگشته ـ بقيه عمر خود را ـ كه نزديك به نود سال مي شود ـ در خارج از ايران گذرانده . درست است كه وي در اين هشت ـ نه دهه از رهگذر مطبوعات ( آن هم مطبوعات ادباي كهنه پرست ) با ايران پيوندي مي داشته اما هرگونه گسستي از جامعه بومي بر زبان و ذهنيت غربت زده تأثير مي نهد ؛ چنان كه از نويسنده اي اصلاح طلب و مدافع انقلاب مشروطيت ، شخصيتي سخت محافظه كار و عارف منش مي سازد تا آنجا كه در جلد دوم شاهكار ( عمو حسين علي ) تنها شاهكار حقيقي را در دنيا بازگشت به محيط بكر و پاك روستايي و حيات گياهي مي يابد و زير تأثير رهنمودهاي صوفي منشانة مرشدش ، عمو حسين علي ، مي كوشد به فطرت نحستين خويش بازگردد و از شاهكارهاي نكبت ـ كه به باورش همان كتاب و علم و ادب است ـ روي برتابد . وقتي عمو حسين علي ، روحاني نمايي كه ترك زندگي فاسد شهري كرده و با كار روي زمين نان از عمل خويش مي خورد ـ از راوي ـ كه نويسنده است ـ شغلش را مي پرسد ، پاسخ مي دهد : ” سر را به زير انداخته گفتم : شغلم شغل بيكاران و بيعاران است ؛ يعني نويسندگي و كاري كه از دستم برمي آيد، همان كارهايي است كه از دست نويسندگان برمي آيد يعني هيچ . مگر تا كي و تا چند مي توان نان حلال بندگان خدا را به تزوير از چنگشان به درآورد و جام ساده لوحي و خوش باوري مخلوق را با آب حرام ژاژخايي و هرزه درايي پركرد . دلم مي خواهد از اين كار ننگين يكباره توبه نمايم . ” (7) مرشد راوي از كتابي ياد مي كند كه از گزيدة كلمات بزرگان تصوف در ” باب خاموشي ” گرد آورده و از سالك حقيقت مي خواهد آن سخنان را آويزة گوش جان خود كند و از جمله اين عبارت از ” شقيق بلخي ” را نقل مي كند كه : ” عبادت ده جزو است ؛ نه جزو ، گريختن از خلق است و يك جزو خاموشي . ” اين ذهنيت نشان مي دهد كه جمال زاده دست كم در سال انتشار اين كتاب ـ كه خود آن را ” شاهكار ” خوانده ـ يعني در سال 1337 به اعتبار ذهنيت ، مرده ؛ روحش كپك زده و بوي الرحمن مي دهد . تجربة حيات ادبي جمال زاده گوياي اين واقعيت است كه پويايي در زبان ، تنها كوشش براي حفظ ارتباط مكانيكي با زبان و آثار ادبي نيست ؛ بلكه هرگونه دوري از مسائل مبرم و ملموس آن ذهنيت پوياي نويسنده را از وي سلب مي كند و زبانش را همچون ذهنيتش سترون مي سازد . تا كنون در زمينة هنجــار شكنيهاي نگارشي و كاربــردهاي نادرست جمال زاده ، اشارات و مقالات جداگانه اي نوشته شده كه درازدامن ترينشان نگاهي به يكي بود يكي نبود نوشتة ابوالفضل خدابخش است كه براي نخستين بار در مجلة انديشه و هنر ( ويژة جلال آل احمد ، دورة جديد ، شمارة 4 ، مهر 1343 ) منتشر شده و اخيراً به تمامي در مجموعة ياد سيد محمد علي جمال زاده تجديد چاپ شده . اشارات ديگر نوشتة عبدالعلي دست غيب در كتاب نقد آثار محمد علي جمال زاده ( تهران ، انتشارات چاپار ، 1356 ) و واپسين آنها مقالة جمال زاده ، پايه گذار ادبيات داستاني نوشتة دكتر قهرمان شيري است كه در ماه نامة ادبيات معاصر ( شماره هاي 19ـ20 ، آذر ـ دي 1376 ) به چاپ رسيده كه از تكرارشان پوزش مي خواهم . اكنون به ذكر چند مورد نارسايي و كاربردهاي نادرست واژگان مي پردازم و اميدوارم اين شواهد ازجمله اغلاط چاپي نباشد 1. ” آنچه را از كلمات در مجلس نتوانسته بودم به خرج ( خورد ) جمعيت بدهم ، اينجا تحويل زنمان داديم (دادم) . ” ( رجل سياسي ) 2. ” يك گيلاس عرق همداني به رخ ( ناف ) روسي بست . ” ( دوستي خاله خرسه ) 3. ” شيطان تو پوستم افتاد . ” ( تو جلدم فرو رفت ) 4. ” ناگهان حاجي را ديدم كه چراغ جيبي برقي ( چراغ قوه ) در دست در مقابلم سبز شد” ( دشت جنون ) 5. ” ميرزا خطاط گفت : معذرت مي طلبم . ” (مي خواهم ) . ( امنيت شكم ) 6. ” خواستم قاتق براي نانم باشي ، بلاي جانم شدي . ” (خواستم قاتق نانم باشي ، قاتل جانم شدي ) . ( دشت جنون ) 2) محافظه كاري : آن كه از مردم كشور ، تاريخ و مبارزات و غم و شادي خلقش به دور افتد و در كتار درياچة ” لمان ” ژنو سويس آسايشي دارد و زندگي به فراخي مي گذراند ، ذهنيتي ايستا مي يابد . چنين ذهنيتي بيگمان بر زبان نوشته هاي او تأثير مي نهد ؛ به ويژه كه او از هشتاد سال زندگي خود در مركز انديشه و فرهنگ و فن آوري چيزي نياموخت . بزرگ علوي نيز چون او تقريباً نيم قرن از عمر 88 سالة خود را در آلمان گذرانده اما حتي آخرين آثارش ( روايت ، موريانه ) نشان مي دهد كه با مردم كشورش در ميثاق اجتماعي خود براي رسيدن به آزادي و عدالت و پيشرفت اجتماعي وفادار است و به هيچ وجه از مواضع عقيدتي خود بازنگرديده . همدمي جمال زاده با شخصيتهاي محافظه كار، سازشكار، دولتي و صرفاً اديبي چون علامه قزويني و تقي زاده مزيد بر علت شد . اينان را نه باوري به مردم و اعتقادي به حركت تاريخي آنان بود و نه هرگونه نوآوري ادبي و هنري . قزويني زبان مردم را واژة سفالت مي دانست و در نامه اي به جمال زاده به وي هشدار داد كه گرد واژه سفالت نگردد . مخالفت او هم با زبان آشفتة فارسي بيشتر ناشي از شيفتگي وي بر زبان و ذهنيت اهل فضل بود كه از سير تحولات اجتماعي و به تبع آن زبان شناختي به دور افتاده بود و داوري محمد تقي بهار در سبك شناسي نشانة بينش تاريخي و درست او بود ؛ زيرا همان آشفته نويسان با وجود برداشتهاي گاه سطحي خويش از مسائل روز ، معاني و اغراضي را مطرح مي كردند كه تازه و تاريخي بود و ديالكتيك تحولات اجتماعي حكم مي كند كه زبان ، نسبت به تحولات فكري و اجتماعي حركتي كندتر داشته باشد و تا انديشه اي ، زبان پخته ، مكتوب و رساي خود را پيداكند ، مهلتي بايست تا خون شير شد . باري جمال زاده ـ كه در روزگتر نوجواني از ارتجاع ضربه هايي خورده بود ـ تا چند سال توانست بر ذهنيت اجتماعي پيشرو خود باقي بماند و اگر يكي بود يكي نبود او پرخاشگرانه و گاه اصلاح طلبانه مي نمايد از تأثير همان ذهنيت است . بزرگ علوي در ارزيابي ذهنيت او گفته : ” اين جمال زاده از اول نه انقلابي بود و نه چپ بود سابقة پدرش را داشت كه سياست ، كار آدم را به كشتن مي كشاند و هميشه دست به عصا راه مي رفت و تا اين اواخر هم كه مي دونيد چيزي در جايي در مدح اين رژيم گفته بود ؛ نه اين كه خودش را به اينها بچسباند ؛ اما گاه آهسته بيا ، آهسته برو كه گربه شاخت نزنه . جمال زاده اين تيپي بود و زندگي راحتي هم داشت . ” و در توضيح كار جمال زاده در سفارت ايران در برلين و اختلاف نظر با فعاليت سياسي دانشجويان ايران در برلين مي افزايد : ” او تا اندازه اي رسماً سرپرست دانشجويان قلمداد شده بود . وقتي دانشجويان ايراني قدري شيطنت مي كردند و كارهاي سياسي مي كردند ، او به آنها اعتراض مي كرد . همان طور كه گفتم اراني را مي شناخت و وقتي فهميد كه ما مجله اي [ مجلة دنيا ] با اراني داريم منتشر مي كنيم ، به من تاخت و با يك زبان تندي كه : ” اينها چيه داريد مي زنيد؟ ” (8) نقد او بر مدير مدرسه آل احمد از همين ملاحظه كاري در زبان و ذهنيت نشان دارد . از جمله خرده هاي وي بر زبان اين رمان ، نخست بهره جويي از زبان شكستة آل احمد است ؛ زيرا شخصيتهاي رمان همانند شخصيتهاي زنده و واقعي جامعه ، ارتجالاً سخن مي گويند و هيچ گاه در پي گزينش رساترين و زيباترين واژگان نيستند . در گفت و شنودهاي محاوره اي ، مجالي براي چگونه گفتن نيست ؛ قرار نيست هنجارهاي ناظر بر زبان محاوره بر ساختارهاي چيره بر زبان ادبي تطبيق كند . مسائل مبرم توده هاي مردم ، ناگزير زباني محاوره اي مي طلبد و نپذيرفتن اين ديالكتيك ،‌درغلتيدن به زبان ادبا و فضلا و طبعاً نقض غرض است . دقت كنيم : ” مقدار نسبتاً زيادي از گفتگوها به زبان عوامانه املا شده است ؛ در صورتي كه گويا بهتر باشد ره چنان برويم كه رهروان رفته اند و الا يك نفر مدير مدرسه يا ناظم و دبير ـ ولو در تقرير و بيان هم ، پاره اي از كلمات را عاميانه تلفظ كنند و مثلاً نان را ” نون ” و هندوانه را ” هندونه ” بگويند ـ بهتر است آن كلمات را به املاي صحيح بنويسيم . از جمله خصوصيت انشايي آل احمد يكي هم آوردن جمله هاي مقطع بسيار كوتاه سر و دم بريده است كه در صحبت و محاوره مرسوم است ولي بنده نظير آن را تا كنون در نوشته هاي منثور فارسي نديده بودم ماننــد : آب را ” البته فراش مي آورد ؛ آب سالمي بود ؛ از مظهر قنات . ” ( گزيدة آثار/ صص 288ـ290 ) هنگامي كه زبان و ذهنيت كسي محافظه كارانه و يا ارتجاعي است ، لحن بيان نيز به تبع آن عقيم مي شود . همة پويايي و حساسيت و موضعگيري فرد را از لحني كه در زبان او هست مي توان دريافت . لحن در نوشتة بازتاب نگرش ، مرام ، ديدگاه اخلاقي و اعتقادي نويسنده در قبال ديگران و به ويژه خوانندة اثر ادبي است . اين ديدگاه ممكن است لحني دوستانه ، خونسردانه محترمانه و يا تحقيرآميز و جانبدارانه بطلبد ؛ به عبارت زير از همين رمان دقت كنيم كه تا چه اندازه لحني جانبدارانه و كوبنده دارد . من كاري به علت موضعگيري سرسختانه و عنودانة نويسنده در قبال پزشك جوان ندارم كه به گفتة راوي ، رفتاري سبكسرانه و جلف دارد و خواننده نيز اين اندازه خشكي و خشونت را در رفتار راوي برنمي تابد ؛ با اين همه مدير مدرسه ، شخصيتي است زنده و ملموس كه از شاهرگ گردن به ما نزديكتر است : ” سلامم كرد . . . يكي از شاگردهاي نمي دانم چند سال پيشم بود . خودش ، خودش را معرفي كرد : آقاي دكتر . . . عجب روزگاري ! هر تكه از وجودت را با مزخرفي از انبان مزخرفات مثل ذره اي روزي در خاكي ريخته اي كه حالا سبز كرده . چشم داري احمق ؟ مي بيني كه هيچ نشاني از تو ندارد؟ انگ كارخانه هايي فيلم برداري را روي پيشاني اش مي بيني و روي ادا و اطوارش و لولة گوشي را دور دست پيچيدنش ؟ خيال كرده بودي . دلت را خوش كرده بودي . گيرم كه حسابت درست بوده ؛ بگو ببينم حالا پس از ده سال آيا باز هم چيزي در تو مانده كه بپراكني ؟ هان فكر نمي كني حالا ديگر مثل اين لاشة منگنه شده [ معلم زخمي مدرسه روي تخت بيمارستان ] فقط رنگي از لبخند تلخي روي صورتت داري و زير دست اين جوجه هاي ديروز افتاده اي ؟ . . . اين جوجه فكلي و جوجه هاي ديگر كه نمي شناسيشان ، همه از تخمي سر درآورده اند كه روزي حصار جواني تو بوده و حالا شكسته و خالي مانده . ميان در و ديوار شكسته از هيچ كدامشان حتي يك پر بر جا نمانده . ” (9) و اينك عبارتي بيروح و عقيم از حضرت جمال زاده از داستان لطيفه وار دو آتشه با لحني اداري و رسمي و با زباني چون نوشته هاي محضري و حقوقي : ” به شرف عرض آقايان عظام و سروران گرامي مي رساند به موجب مأموريتي كه از طرف هيئت محترم شرطبندي به اين جانب محول گرديده بود و افتخاراً از صبح روز . . . ساعت هفت و ده دقيقه ـ كه حضرت آقاي متعاهـد از خواب بيدار شدند ـ شروع گرديد و تا روز بعد تا ساعت يازده و سيزده دقيقه بعد از ظهر از نو براي خواب به بستر استراحت وارد شدند ، مراتب را به قراري كه در ظرف تمام اين مدت شانزده ساعت و سه دقيقه رخ داده است همچنان كه به قيد قسم به عهده شناخته ام ـ بدون كم و كاست ذيلاً به عرض مي رساند و ضمناً لازم مي داند توضيح بدهد كه اگر چه مدت مأموريت ، بيست و چهار ساعت بود ولي همين كه شب فرارسيد و آقاي متعاهد به خواب رفتند ، با اجازة ضمني هيئت شرطبندي ، به اتاق خواب خود رفتم و به قول فرنگيها خود را در آغوش الهة خواب ، مورفه ، انداختم . اكنون اگر اجازه باشد ، به قرائت گزارش بپردازم .” ( گزيدة آثار/ 161ـ162) پايان نوشتها : 1) گزيدة آثار محمد علي جمال زاده ، انتخاب و مقدمه : محمد بهارلو ( تهران ، نشر آروين ، 1375 ) صص 184ـ185 2) شمس و طغرا ، محمد باقر ميرزا خسروي ، با مقدمة رشيد ياسمي ( تهران ، كانون معرفت ، 1343 ) ج 1 ، صص 41ـ43 3) ياد سيد محمد علي جمال زاده ، مقاله ” جايگاه جمال زاده در نثر نو فارسي ” ، ص 252 4) ادبيات معاصر ، سال دوم ، شماره هاي 19ـ20 ( آذر ـ دي 1376 ) نقش محمد علي جمال زاده در ساده كردن زبان ادبي فارسي ، ترجمة همت شهبازي ، ص 51 5) ديداري با اهل قلم ، دكتر غلام حسين يوسفي ( مشهد ، انتشارات دانشگاه مشهد ، 1357 ) ج 2 ، صص 265ـ266 6) ياد سيد محمد علي جمال زاده ، مقالة ” استاد پيش كسوت ما جمال زاده ” : سيد ابوالقاسم انجوي شيرازي ، ص 176 7) عمو حسين علي ( شاهكار ) ، محمد علي جمال زاده ( تهران ،كانون معرفت ، 133) ج 1 ، صص190 ـ 191 8) خاطرات بزرگ علوي ، حميد علوي ( تهران ، انتشارات دنياي كتاب ، 1377 ) صص 94ـ97 9) مدير مدرسه ، جلال آل احمد ( تهران ، انتشارات فردوس ، 1379 ) صص 74ـ75 انتهاي پيام