استاد منطق و ادبیات فارسی دانشگاه امام صادق(ع) شامگاه گذشته، ۱۸ آبان‌ ماه، در اولین نشست وجودشناسی لذات ادبی، از سلسله نشست های شعر و اندیشه آوازه که به همت گروه زبان و ادبیات فارسی خانه اندیشمندان علوم انسانی به صورت مجازی برگزار شد، در رابطه با پژوهش های خود در زمینه لذات ادبی اظهار کرد: حدود ۱۰ سال پیش، در زمانی که می‌خواستم پایان نامه کارشناسی ارشد خود را در رشته فلسفه بنویسم، حوزه مطالعات نظریه ادبی را انتخاب کردم و عنوانی که انتخاب کردم صورت بندی نظریه ادبی با الهام از مبانی حکمت صدرایی بود.

وی افزود: پرسشی که مطرح کردم این بود که آیا می‌شود با استفاده از مبانی حکمت ملاصدرا که به نوعی جمع بندی و قله‌ فلسفه اسلامی در طول تاریخ خود به حساب می‌آید و پس از آن شاید نظام و دستگاه فلسفی تمام عیاری از جانب فلسفه اسلامی ارائه نشده، پرسش هایی در زمینه نظریه های ادبی مطرح شود؟ مانند چیستی ادبیات، چیستی اثر ادبی و پرسش هایی از این دست که مرتبط با لذات ادبی و زیبایی ادبی است. آیا می‌توانیم این موارد را به محضر فلسفه ملاصدرا ببریم و در واقع با استفاده از شالوده های فلسفی و مبانی نظری که آنجا ارائه شده، پاسخ هایی را برای این پرسش ها پیدا کنیم؟

سیار تصریح کرد: بحث بوطیقا و نظریه ادبی بحث دراز دامن و تاریخی است و ما از آغازین روزهای فلسفه و از همان طلوع فلسفه در یونان، بحث در رابطه با اینکه شعر چیست، ادبیات چیست و زیبایی ادبی به چه معناست و چرا انسان از اثر ادبی لذت می‌برد را مشاهده کرده‌ایم. البته در فلسفه اسلامی این بحث ها به صورت یک جزو اصلی و اساسی از فلسفه در نزد حکما و فیلسوفان ما چندان مطرح نبوده و به گونه‌ای فصل مجزایی در فلسفه ملاصدرا به عنوان زیبایی شناسی ادبیات نمی‌توان پیدا کرد اما در زمان نوشتن پایان نامه‌ام احتمال می‌دادم شاید بشود با بهره گیری از بخش هایی از فلسفه ملاصدرا و عرضه پرسش های اساسی بحث نظریه ادبی و فلسفه ادبیات به سیستم فکری، پاسخ هایی را به دست آورد که مجموعه آن پاسخ ها را اگر به صورت نظام‌مند فرآوری و عرضه کنیم، شاید بشود آن را تحت عنوان نظریه ادبی صدرایی معرفی کرد.

این شاعر بیان کرد: ماحصل پژوهش های بنده تحت عنوان بوطیقای صدرایی آماده عرضه است و به زودی آن را تکمیل خواهم کرد تا به چاپ برسد. بوطیقای صدرایی یعنی نظریه ادبی مبتنی بر حکمت صدرایی. در این پایان نامه‌ مروری بر تاریخ نظریه ادبی و فلسفه ادبیات داشتم و چند پرسش اساسی را بر فلسفه ملاصدرا عرضه کردم. یکی از پرسش ها این بود که زبان چیست؟ یکی از ارکان و اجزای اساسی ادبیات، زبان، کلمه و تکلم است و آن‌چه که می‌شد از فلسفه ملاصدرا درباره زبان و نگاه فلسفی به زبان استخراج کرد، در آنجا استخراج کردم.

وی ادامه داد: پس از چیستی زبان، پرسش دوم این بود که زیبایی چیست؟ به نظر می‌رسد که ادبیات تلاقی این دو جریان و مفهوم به حساب بیاید، یکی از آن ها مفهوم زبان و تکلم و دیگری مفهوم زیبایی. در آن‌جا آنچه که می‌شد درباره زیبایی از فلسفه اصالت وجودی ملاصدرا استخراج کرد را به نوعی استخراج کردم و ارائه کردم. 

سیار خاطرنشان کرد: روی دیگر زیبایی لذت است و می‌توان نام مواجه انسان با زیبایی را لذت گذاشت. درباره لذت و ابعاد فلسفی لذت و این که وجود انسانی را چه چیزهایی خوشایند است و در چه ساحت هایی لذت معنی پیدا می‌کند، بحث کردیم و آنجا بود که با استفاده از سه ساحت که در فلسفه ملاصدرا برای وجود انسانی برشمرده می‌شود، سه ساحت هم برای لذت و زیبایی تشخیص دادیم. این سه ساحت، ساحت های جسم، خیال و عقل است.

این استاد منطق و ادبیات فارسی دانشگاه امام صادق(ع) عنوان کرد: با توجه به سه لایه انگاری انسان و ساحات سه گانه انسان به این نتیجه رسیدم که اگر بخواهیم درباره ادبیات و شعر گفت‌گو کنیم، به گونه‌ای که ملاصدرا را خوش بیاید و ذیل فلسفه ملاصدرا معنی پیدا کند، ناچار هستیم که زیبایی ادبی را نیز در همین سه ساحت بسنجیم. یعنی بخشی از لذت ادبی و بخشی از زیبایی ادبیات را متعلق به ساحت حس و ساحت جسمانی بدانیم، بخشی از لذات ادبی را متعلق به خیال بدانیم و بخشی از آن را متعلق به ساحت عقل بدانیم.

وی افزود: من به این انگاره رسیدم که می‌توان متن ادبی را به عنوان آئینه وجود انسانی، دارای سه ساحت دانست، یعنی هر متن ادبی و علی الخصوص شعر. آن‌چه که مطرح کردم این بود که همان‌طور که در فلسفه ملاصدرا و عرفان اسلامی گفته می‌شود که انسان همان هستی و عالم است، تمام ابعاد وجودی و ساحت های هستی، خلاصه و چکیده‌اش در انسان منعکس شده و انسان به نوعی فهرست هستی است. این موضوع را بر ادبیات و به ویژه بر شعر منطبق کردم و این ایده را مطرح کردم که متن ادبی و آن‌چه که به عنوان شعر بر روی آن تمرکز داشتم، در واقع تجلی انسان است و سه ساحت مطرح شده را در خود دارد. یعنی ساحت جسم، خیال و عقل.

سیار اظهار کرد: عنوان بخشی از آن‌چه که در آن پژوهش عرضه کرده بودم را انسان‌وارگی متن ادبی گذاشته بودم. یعنی متن ادبی هم دقیقا دارای همان احکامی است که برای انسان در فلسفه ملاصدرا شناخته و معرفی شده. برای مثال اگر می‌گوییم که انسان مبدا و معادی دارد، متن ادبی نیز مبدا و معادی دارد و اگر انسان دارای ساحت هایی است، متن ادبی نیز دارای همان ساحت هاست. پیشنهادی که ارائه کرده بودم، این بود که ما باید به یک بازاندیشی درباره زیبایی های ادبی و فنون ادبی بر این اساس برسیم. بازاندیشی به این معنا که آن‌چه که از صناعات ادبی و زیبایی های ادبی می‌شناسیم را بر اساس سه ساحت جسم، خیال و عقل دوباره بازآرایی، تقسیم بندی و نام‌گذاری کنیم.

این شاعر اضافه کرد: یکی از مهم ترین نکات از آن‌چه که ما از فلسفه ملاصدرا می‌آموزیم و در بحث نظریه ادبی نیز به کار ما می‌آید این است که ملاصدرا در باب زیبایی یک نظریه و تئوری بسیار مهم دارد و آن هم تئوری مساوقت زیبایی و وجود است، یعنی در منظر ملاصدرا، وجود، عین زیبایی است؛ همان‌طور که وجود عین خیر است، عین علم است، عین نور و کمال است و چیزی در دستگاه فکری ملاصدرا به جز وجود، وجود ندارد.

وی تصریح کرد: ماهیات و مفهوم عدم برداشت های ما در مواجهه با مفهوم، حقیقتی ذومراتب به نام وجود است و همه ماهیات و کثرات و آن‌چه که ذهن ما برداشت می‌کند، مواجهه بیشتر آمیخته با خطای ذهن ما در مقابل با وجود است. مساوقت زیبایی با وجود یعنی اینکه زیبایی جز وجود نیست و وجودی جز زیبایی نیست و هرآن‌چه که زیبایی در هر ساحت و جایی در دنیا مشاهده می‌کنیم به خاطر وجود است و هرچه که شی بیشتر وجود داشته باشد، زیباتر است. برای همین است که خداوند که هستی مطلق است شدیدترین هستی و زیباترین هستی را دارد و این مراتب وجود هرچه از خداوند پایین می‌آییم به فراخور مراتبی که قرار می‌گیرند، به همان اندازه زیبا هستند. پس هر چیزی همان‌قدر زیبا است که موجود است.

انتهای پیام