گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، گروهي پژوهشي است كه اولويت فعاليت‌هاي آن انجام مطالعات تطبيقي و مروري در نظام ملي سنجش علم و فن‌آوري، تدوين، تبيين، ‌اصلاح و بومي‌سازي روش‌ها، استانداردها و شاخصهاي سنجش و ارزيابي علم و فن‌آوري در كشور و تهيه گزارش ملي علم و فن‌آوري كشور است.

هدف اصلي گروه علم سنجي در حقيقت تهيه و ارائه اطلاعات مستند و تصويري روشن از وضعيت شاخص‌هاي علم‌سنجي كشور و دانشگاه‌ها و موسسات مختلف به برنامه‌ريزان و سياستگذاران علمي و پژوهشي كشور است تا بتوانند بر اساس اين اطلاعات به ارزيابي وضعيت علمي كشور پرداخته و تصميمات صحيح‌تري‌تري اتخاذ كنند.

دكتر عبدالرضا نوروزي چاكلي، رييس گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور در گفت‌وگويي تفصيلي با خبرنگار «پژوهشي» خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) به تشريح فعاليت‌هاي اين گروه، مسائل علمي مختلف در حوزه علم سنجي و ارزيابي وضعيت علمي كشور براساس مقالات و مستندات علمي نمايه شده در پايگاه هاي استنادي بين‌المللي پرداخته‌ است.

وي درخصوص استخراج و ارائه رتبه‌هاي علمي كشورها به عنوان يكي از وظايف گروه علم سنجي، توضيح داد: براي ارائه رتبه‌ها در زمينه‌ وضعيت مقالات و به طور كلي وضعيت مدارک علمي نمايه‌سازي شده، پايگاه‌هاي استنادي كه وظيفه نمايه‌سازي كردن مقالات نشريات را عهده‌دار هستند، ملاك قرار مي‌گيرد.

وي افزود: مهمترين پايگاههاي استنادي كه در دنيا وجود دارد، پايگاه‌هاي موسسه اطلاعات علمي(ISI) شامل (WoS (Web of Science), ESI (Essential Science Inicators و JCR (Journal Citation Reports) هستند. همچنين پايگاه استنادي اسكوپوس در هلند و پايگاه استنادي علوم جهان اسلام (ISC) در ايران از جمله مهم‌ترين پايگاه‌هاي استنادي ديگر هستند كه پايگاه استنادي علوم جهان اسلام نيز همانند موسسه اطلاعات علمي داراي چند پايگاه زير مجموعه است.

وي خاطرنشان كرد: در مجموع پايگاه‌هاي استنادي به سه دسته تقسيم مي‌شوند. يك دسته پايگاههايي هستند كه جست‌وجوي مدارک علمي را بر اساس فاكتورهاي مورد نظر مانند سال، ماه، يا نام يک كشور امکان‌پذير مي‌سازند. اين گروه از پايگاه‌ها تنها وضعيت مدارک علمي كشورها را اعلام مي‌كنند. پايگاه WOS در موسسه اطلاعات علمي، پايگاه Scopus در مؤسسه Elsevier و پايگاه «PSCI» در ISC از جمله اين پايگاه‌ها به شمار مي‌روند. البته علاوه بر آن، پايگاه‌هاي ديگري نيز هستند كه با استفاده از محتواي ساير پايگاه‌ها و همنين بر اساس شاخص‌هاي خاصي، به رتبه‌بندي کشورها، سازمان‌ها، دانشمندان و نشريات مي‌پردازند.

نوروزي چاكلي تصريح كرد: پايگاه «ESI» از جمله اين گروه از پايگاه‌ها است که توسط موسسه اطلاعات علمي عرضه مي‌شود و در بازه‌هاي زماني 10 ساله به رتبه‌بندي عوامل فوق مي‌پردازد.

وي اضافه کرد که نبايد تنها بر اساس تغييرات فوري که طي يک سال يا شش ماه صورت مي‌پذيرد رتبه يک کشور را ملاک قرار داد؛ چرا که تغييرات تدريجي و سابقه گذشته يک کشور به همراه آخرين تغييرات در وضعيت مدارک علمي آن مي‌تواند بيشتر در خصوص رتبه آن کشور با واقعيت منطبق باشد. از اين رو، در پايگاه ESI، رتبه‌بندي بر اساس بازه‌هاي تقريبي 10 ساله صورت مي‌پذيرد. در خصوص رتبه‌بندي ساير عوامل نظير سازمان‌ها، دانشمندان و نشريات نيز چنين شرايطي وجود دارد.

نوروزي چاكلي ادامه داد: چنانچه رتبه بندي بر اساس واقعيت انجام شود، بايد دوره بزرگتري در نظر گرفته شود زيرا فعاليت‌هاي پژوهشي کشورها حاصل برنامه‌ريزي‌هايي است که آن‌ها در طي زمان صورت داده‌اند و رتبه فعلي آن‌ها نيز نتيجه فعاليتهاي سال‌هاي گذشته يک کشور است و نبايد تنها نتيجه براي چند ماه گذشته ملاک قرار گيرد. همچنين پايگاه PESI در مجموعه ISC نيز وظيفه رتبه بندي را بر عهده دارد، اما به علت اين كه قدمت ISC به 10 سال نرسيده است، رتبه بندي را در دوره زماني كمتري انجام مي‌دهد.

مدير گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، افزود: البته هدف اين دو پايگاه از رتبه بندي با يكديگر متفاوت است به طوري كه پايگاه PESI بيشتر با هدف ايران و كشورهاي جهان اسلام رتبه بندي مي‌كند، اما در پايگاه ESI رتبه بندي در سطح 145 کشور جهان انجام مي‌شود. گروه سوم پايگاه‌ها، وظيفه ارزيابي نشريات را برعهده دارند و كيفيت نشريات را بر اساس شاخصهاي علم سنجي مورد ارزيابي قرار مي‌دهند كه پايگاه JCR در ISI و PJCR در ISC از جمله اين موارد به شمار مي‌روند. اين گروه از پايگاه‌ها با بررسي ميزان استناد به مقالات نشريات، ضريب تاثير نشريه را مشخص مي‌كنند كه معمولا در دوره دو ساله مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد.

وي خاطرنشان كرد: زماني كه رتبه بندي صورت مي‌گيرد، بايد رتبه‌هايي را در نظر گرفت كه كشورهاي مختلف آنها را مي‌پذيرند و زماني كه رتبه بندي انجام مي‌شود، نبايد شخصا رتبه بندي كرد، چرا كه ممكن است ملاكهايي در نظر گرفته شود كه در سطح جهاني به آن توجه نشده و بهتر است از رتبه‌بندي‌هاي پذيرفته شده پايگاه‌هاي رتبه بندي معتبر استفاده شود.

نوروزي چاكلي در توضيح توليد علم، توليد مقالات و مدرك گفت: توليد علم مفهوم وسيعي را در بر مي‌گيرد که مدارک علمي، بخش مهمي از آن محسوب مي‌شوند. در ميان مدارک علمي نيز مقالات از جايگاه مهمي برخوردار هستند. در عين حال، در علم‌سنجي علاوه بر شاخص‌هاي مربوط به نمايه‌سازي مقالات که اطلاعات آن با استفاده از پايگاه‌هاي استنادي به دست مي‌آيد، شاخص‌هاي ديگري همچون «ميزان دستيابي به فن‌آوري»، «پروانه‌هاي ثبت اختراعات»، «ارزش قراردادهاي حاصل دستاوردهاي علمي» و مانند آن وجود دارد که مورد توجه قرار مي‌گيرد.

وي درباره نحوه رتبه بندي موسسه اطلاعات علمي توضيح داد: پايگاه «ISI» يك سري مجلات معتبر را در دنيا انتخاب كرده و سپس مقالات آنها را نمايه مي‌كند، يعني سازماندهي كرده و وارد پايگاه اطلاعات مي‌كند و در نهايت با پردازش اطلاعات رتبه بندي را اعلام مي‌كند. آن مؤسسه براي نمايه‌سازي مدارک علمي، از مهارت‌هاي تخصصي متخصصان علوم کتابداري و اطلاع‌رساني بهره مي‌برد.

 نشريات ايراني در چند سال اخير روندي رو به توسعه داشته‌اند

وي درباره وضعيت نشريات در اين پايگاههاي بين‌المللي تصريح كرد: در چند سال اخير نشريات ايراني روندي رو به توسعه داشته‌اند. موسسه اطلاعات علمي(ISI) هر ساله نشريات را بررسي كرده و بر اساس «ضريب تاثير» (IMPACT FACTOR) يك سري را از فهرست خارج كرده و يك سري از مجلات را نيز اضافه مي‌كند. البته نشرياتي كه از گذشته در اين پايگاه بوده، اما به علت ضريب تاثير پائين ممکن است خارج شده باشند به جايي ديگري به نام ليست اصلي (MASTER LIST) منتقل مي‌شوند كه تا پايان سال 2007 ، تعداد 26 مجله ايراني در مستر ليست موسسه اطلاعات علمي وارد شده‌اند.

به اين ترتيب، اين نشريات عبارت از نشرياتي هستند که در سال جاري يا در يکي از سال‌هاي گذشته، حداقل يک بار درپايگاه WOS نمايه‌سازي شده‌اند و ممکن است که هم‌اکنون نيز در WOS وجود داشته باشند يا اين که به دليل افت کيفيت، از آن خارج شده و به عنوان نشريات تنزل يافته (Droped Journals) به بخش Master List منتقل شده باشند.

مدير گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، ادامه داد: بر اساس آخرين گزارش پايگاه JCR تا سال 2007 مجلات Daru، Iranian Journal of Chemistry & Chemical Engineering، Iranian Journal of Science & Technolgoy (A)، Iranian Journal of Science & Technology (B)، Iranian Polymer Journal و Journal of the Iranian Chemical Society که به ترتيب به وسيله دانشگاه علوم پزشکي تهران، جهاد دانشگاهي، دانشگاه شيراز، دانشگاه شيراز، مرکز تحقيقات پليمر ايران و انجمن شيمي ايران منتشر مي‌شوند، در آن پايگاه حضور دارند. البته با توجه به ماهيت پايگاه JCR، همواره گزارش‌هاي استنادي آن پايگاه با قريب 5/1 سال تاخير ارائه مي‌شود و به همين دليل هم‌اکنون، پايگاه JCR مربوط به سال 2007 در دسترس قرار دارد.

وي براي بهبود وضعيت مجلات ايراني در پايگاه استنادي بين‌المللي، پيشنهاد كرد: ابتدا بايد مجلات مورد توجه سازمان مادر خود قرار بگيرند و به صورت نهاد اضافي در يك سازمان و دانشگاه تلقي نشوند، كه در حال حاضر متاسفانه اكثر مجلات كشور با سختي اداره مي‌شوند؛ بنابراين بودجه، فضا و امكانات مناسب از اولويت‌هاي بهبود بخشيدن به شاخص هاي مجلات به شمار مي‌رود.

فعال بودن وب سايت نشريات از اولويت‌هاي بهبود مجلات است

تمامي فرايند ارزيابي مقالات بايد به صورت الكترونيكي باشد

نوروزي چاكلي با تاكيد بر اين كه فعال بودن وب سايت نشريات از ديگر اولويت بهبود مجلات است به ايسنا گفت: اين موضوع به اين شكل است كه تمامي فرايند ارزيابي مقالات بايد به صورت الكترونيكي باشد؛ البته تعداد مجلات ايران به نسبت جمعيت اعضاي هيات علمي و پژوهشگران کشور بسيار كم است به طوري كه با وجود حضور ده‌ها هزار عضو هيات علمي در کشور، تنها 200 تا 300 مجله علمي در ايران فعاليت مي كنند.

داوري مقالات به عنوان يک کار ارزشمند علمي تلقي شود

جايگاه داوري در نظام ارزيابي پژوهش كشور مشخص نيست

وي تاكيد كرد: براي اين كه بتوان نشريات روبه رشدي داشت، بايد فرايند داوري هدايت كننده باشد به طوري كه داوري با نگاه بين‌المللي صورت گيرد. براي اين کار بايد داوري مقالات به عنوان يک کار ارزشمند علمي تلقي شود. اما متاسفانه جايگاه داوري در نظام ارزيابي پژوهش در كشور مشخص نيست. همچنين بايد چكيده انگليسي مقالات هميشه در مجلات وجود داشته و عنوان‌ها نيز گويا باشد.

مدير گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، ادامه داد: نكته مهم ديگر اين است كه نشريات بايد به موقع منتشر شود، چرا كه در غير اين صورت نشريه خيلي زود درجه اعتبار خود را از دست مي‌دهند.

ISC را بايد به فال نيك گرفت

وي با بيان اين كه راه اندازي پايگاه استنادي علوم جهان اسلام(ISC) را بايد به فال نيك گرفت، تصريح كرد: «ISC» يكي از ابزارهايي است كه مي‌توانيم از آن براي شناخت وضعيت مدارک علمي خودمان استفاده كنيم و تاكنون كه مدت كوتاهي است كه از تولد آن مي گذرد، فعاليت‌هاي خوبي انجام داده كه اگر مورد حمايت و توجه باشد، عملكرد بهتري خواهد داشت و به طور كلي با اين مركز استنادي مي‌توان وضعيت خود را در زمينه‌ مقاله‌ها و نشريات دانسته و ميزان استناد به نشريات ايراني را هم رصد كرد.

نوروزي چاكلي با بيان اين كه هدف «ISC» از ارتباط با ساير پايگاه ‌هاي استنادي جهان، کمک به پيدايي بيشتر و مورد استفاده قرار گرفتن و در نتيجه تأثيرگذاري مقالات ايراني بر فرايند جهاني توليد علم است، خاطر نشان كرد: چنانچه پايگاه‌هاي مختلف به يكديگر لينك شوند، كاربران هر پايگاه به تمامي مقالات دسترسي مي‌يابند. به عنوان مثال، اگر يك ايراني در مجله فارسي مقاله خوبي منتشر كند، اين مقاله امكان ندارد كه توسط كاربران ساير كشورها قابل دسترسي باشد اما زماني كه اين مقاله در پايگاهي به نام «ISC» نمايه شده و سپس اين پايگاه با ساير پايگاه‌هاي جهاني مرتبط شود، امكان پيدايي اين مقالات نيز به وجود مي‌آيد و در نهايت نتيجه فعاليت‌هاي دانشمند‌ان به بيرون از کشور عرضه مي‌شود و در معرض نقد و بررسي قرار مي‌گيرد كه باعث پيشرفت وضعيت علمي كشور مي‌شود.

روزبه روز بر کيفيت ISC افزوده مي‌شود

وي با بيان اين كه اگر در علم نقص نباشد، پيشرفت حاصل نمي‌شود، افزود: به طور كلي علم يك نظام احتمالاتي است و هميشه با توجه به مشكلات موجود در آن، پيشرفت حاصل مي‌شود بنابراين « ISC» هم از خاصيت احتمالاتي علم مستثني نيست. در عين حال، روزبروز بر کيفيت ISC افزوده مي‌شود و نسبت به روز اول که بيش از چند سال از آن نمي‌گذرد، مشكلاتش كمتر شده و شايد هنوز هم نياز به اصلاحات داشته تا عملكرد آن بازهم بهبود يابد.

وي تصريح كرد:«ISC» ابزاري براي ارزيابي مقالات، دانشمند‌ان از نظر تعداد مقالات، دانشگاه‌ها به لحاظ انتشار مقالات و ارزيابي نشريات است.

سنجش وضعيت علمي كشور تنها بر اساس تعداد مقالات اشتباه است

مدير گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، خاطر نشان كرد: اين موضوع اشتباه است که تنها بر اساس تعداد مقالات، وضعيت علمي كشور را سنجيد؛ چرا كه وضعيت علمي يک کشور مشتمل بر بسياري از شاخص‌هاي ديگر نظير تعداد هيات علمي، بودجه پژوهشي ، تعداد دانشجويان تحصيلات تكميلي و مانند آن نيز هست که بايد مورد توجه قرار گيرد که البته در اين ميان، تنها يك شاخص مربوط به تعداد مقالات است.

اگر تنها مقالات را به عنوان شاخص توسعه علمي در نظر بگيريم،غلط است

 به نسبت هر 100 هيات علمي كشور، 99 مقاله و تنها يك اختراع وجود دارد

نوروزي چاكلي درباره انتقاد برخي منتقدان مبني بر تاكيد زياد دانشگاه‌ها بر توليد مقالات توسط دانشجويان كه به عنوان يك معضل مطرح مي ‌شود، تصريح كرد: از يك طرف اگر مقالات را به عنوان شاخص‌هاي توسعه علمي در نظر بگيريم، تاكيد بر مقالات درست است، اما اگر تنها مقالات را به عنوان شاخص توسعه علمي در نظر بگيريم، اين روش غلط است. در واقع اگر مقالات به عننوان تنها شاخص توسعه علمي در نظر گرفته شود، مقاله سازي رخ خواهد داد، اما با در نظر گرفتن مقالات به عنوان يكي از شاخص‌ها، حرکت در مسير تقويت ساير شاخص‌ها نيز ضرورت خواهد يافت؛ بنابراين اگر تنها بر روي يك شاخص متمركز شده و آن را نشانه پيشرفت علمي بدانيم، غلط است، اما اين بدين معني نيست كه مقالات اهميت ندارد و نبايد مورد توجه قرار گيرد. هم‌اکنون بررسي‌ها نشان مي‌دهد که به نسبت هر 100 هيات علمي كشور، 99 مقاله و تنها يك اختراع وجود دارد.

وي تصريح كرد: اگر شاخص‌هاي ديگر را به تناسب رشد مقالات تقويت نكنيم، مقاله گرا و مدرك گرا مي شويم و در نهايت نتايج آنها به صنعت، فن‌آوري و رفع مشكلات كشور پيوند زده نمي‌شود كه اميدواريم با گسترش كتاب و ساير توليدات علمي، مقالات فقط به عنوان يك شاخص توسعه علمي است.

مدير گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور، درباره ارزش شاخص‌هاي «وب متريك» در توسعه علمي كشور، توضيح داد: وضعيت وب هر سازمان،‌ دانشگاه و هر تشكيلاتي مانند ساير شاخص‌هاي ارزش خود را دارد و تنها با آن نمي‌توان وضعيت علمي دانشگاه‌ها را مشخص كرد؛ بنابراين اگر دانشگاهي در شاخص‌هاي وب متريك در رده‌هاي بالاتر قرار گرفت، بدين معني نيست كه حتما دانشگاه موفق است، در حالي تنها آن در شاخص موفق است.

وي درباره رتبه بندي و ارزيابي دانشگاههاي كشور توضيح داد: در گروه علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور فعاليت گسترده‌اي در خصوص شناسايي شاخص‌هاي بين‌المللي سنجش و ارزيابي علم، فن‌آوري و نوآوري صورت گرفته است. در اين خصوص، در درجه اول سعي شده است كه شاخص‌هاي ارزيابي در سطح بين‌المللي شناسايي شود که در حال حاضر شاخص‌هاي زيادي شناسايي شده است، اما جمع‌آوري اطلاعات بر اساس اين شاخص‌ها يك كار ملي است كه بايد كنسرسيومي تشكيل شود تا اطلاعات را جمع كرده تا بر اساس آن ارزيابي صورت گيرد.

پيشنهاد تشکيل كنسرسيوم ارزيابي وضعيت علمي كشوربه وزرات علوم

نوروزي چاكلي در گفت‌و‌گو با ايسنا افزود: پيشنهاد تشکيل كنسرسيوم ارزيابي وضعيت علمي كشور از سوي مركز تحقيقات سياست علمي كشور به وزارت علوم،‌ تحقيقات و فن‌آوري مطرح شده تا با همكاري ساير سازمان‌ها و دستگاهها اطلاعات مورد نياز را جمع‌آوري کند و امکان مقايسه وضعيت کشور با وضعيت ساير کشورها فراهم آيد؛ چرا كه در بسياري از شاخص‌ها وضعيت كشور مشخص نيست، اما تركيه به دليل استفاده از شاخص‌هاي بين‌المللي، از تمامي شاخصها خود با خبر است، زيرا جزو سازمان همكاري اقتصادي و توسعه (OECD) است و به طور مداوم با استفاده از شاخص‌هاي آن سازمان مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. اين امر باعث مي‌شود تا برنامه‌هاي آن كشور جهت‌دار باشد و در نقاطي كه ضعف دارد، بتواند سرمايه‌گذاري‌ كند. ما نيز اگر بخواهيم ترکيه را پشت سر بگذاريم بايد بر اساس شاخص‌هاي بين‌المللي علم‌سنجي، نسبت به شناسايي و مقايسه وضعيت خود با ترکيه اقدام کنيم.

عضو هيات علمي گروه علوم کتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه شاهد در خاتمه افزود: فرهنگ استنادي و همچنين فرهنگ توليد علم در حوزه‌هاي موضوعي مختلف متفاوت است و بايد به هنگام ارزيابي فعاليت‌هاي علمي اعضاي هيات علميِ حوزه‌هاي مختلف علوم، به اين تفاوت‌ها توجه شود. به عنوان نمونه، در حوزه‌هاي علوم انساني و اجتماعي، «کتاب» به عنوان مدرک قالب به شمار مي‌رود. اين در حالي است که در حوزه‌هاي علوم پايه، «مقاله» از اهميت بيشتري برخوردار است؛ به همين دليل، کمتر کردن ارزش کتاب براي پژوهشگران حوزه‌هاي علوم انساني و اجتماعي مي‌تواند مشکلاتي را براي پژوهش‌هاي آن حوزه‌ها ايجاد كند.

انتهاي پيام