دکتر عرفان -عضو هیات علمی دانشگاه معارف دانشگاه تهران- در گفت‌وگو با ایسنا، در مورد هویت‌سازی دینی در کنشگری تمدنی امام رضا(ع) اظهار کرد: اندیشه و کنشگری امام رضا(ع) در هویت‌سازی دینی هشت ویژگی و منظومه فکر دارد. ما معتقدیم که کنشگری امام رضا(ع) در تاریخ یک کنشگری تمدنی بوده است.

وی ادامه داد: اولا تلاش و تکاپو امام رضا(ع) تاثیر پایدار و عمیقی در جهان تشییع به ارمغان آورده است. دومین ویژگی کنشگری تمدنی امام رضا(ع) هویتی بود و عاریتی نبود، در واقع منظومه فکری امام رضا(ع) هویت‌بخش بود، لذا از این رو در بین ائمه شاهد هستیم که امام رضا(ع) به قائم آل محمد مشهور شدند.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: توجه به مقتضیات زمان سومین ویژگی منظومه فکری امام رضا(ع) و کنش تمدنی ایشان و زمانگاهی مهم‌ترین عنصر تکاپو امام است. همچنین جامعیت در منظومه فکری امام رضا(ع) موج می‌زند و ایشان یک سوءنگر نیستند و می‌توان گفت همه زمانی بودن یکی از مهم‌ترین کنشگری‌های امام رضا(ع) است.

امام رضا(ع) در تکاپو تمدنی خود دنبال موقعیت‌گرایی بودند

عرفان یادآور شد: امام رضا(ع) در تکاپو تمدنی خود دنبال موقعیت‌گرایی بودند و نگاه گذشته‌گرا نداشتند و در اصل نوگرا بودند و آنچه حضرت در منظومه فکری و تکاپوی تمدنی ایشان با آن روبه‌رو هستیم فراگیری نسلی است و نه محدودیت.

وی افزود: اینکه اساسا هویت‌سازی دینی در سلوک تمدنی امام رضا(ع) چگونه بوده است می‌توان به خلق هوشیاری جمعی، ارتقا خودپایه‌ای در میان شیعیان، یکپارچه‌سازی هویت شیعه و مواجهه با چالش‌های هویتی اشاره کرد که امام از این طریق درصدد بودند هویت شیعی برای جهان تشیع را به ارمغان بیاورند.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم بگوئیم امام رضا(ع) به دنبال خلق هوشیاری جمعی بودند به این معناست که ایشان سعی داشتند به جهان تشییع این هشدار را بدهند که زمانه فعلی زمانه خاصی است و محاصره اقتصادی و حصر اجتماعی بنی عباس به شیعیان نباید سبب شود جهان تشیع منفع عمل کند و مرز هویتی میان دگرهای هویتی رعایت نشود.

عرفان ابراز کرد: از این رو در مناظرات امام رضا(ع) می‌بینیم که امام با جریان‌ها و چالش‌های درون مذهبی مواجه است که مهم‌ترین آن واقفیه است که نزدیک به چندین هزار مساله فقهی در آن زمان تبیین می‌شود. 

امام رضا(ع) در خلق هوشیاری جمعی موفق بوده است
وی تصریح کرد: در میان واقفیه به ویژه سران آنها عبدالرحمن بن حجاج، یونس بن یعقوب، ابن عیسی و... اینها کسانی هستند که در ابتدا گرایش‌های واقفی داشتند اما تحت تاثیر خلق هوشیاری جمعی امام رضا(ع) و تلاش ایشان برای تبیین‌ مقام امامت و شبه شهادت امام‌ موسی کاظم(ع) که جریان واقفیه بیشترین تاکید را بر روی آن دارند و همچنین شبه عقیم‌ بودن‌ امام؛ همه نشان می‌دهد امام در خلق هوشیاری جمعی موفق بوده است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: البته امام رضا(ع) یک برچسب اجتماعی به جریان واقفیه می‌زند و آنها را حصر اجتماعی و محاصره اقتصادی و نفرین می‌کند و کاری می‌کند این جریان انحرافی که اتفاقا برخی از آنها از شاگردان امام موسی کاظم(ع) بودند و به مقام وکالت رسیده بودند نتوانند هویت شیعه را تهدید کنند.

عرفان در ادامه به دومین‌ مکانیزم امام رضا(ع) در هویت‌سازی دینی و کنشگری تمدنی اشاره کرد و گفت: ارتقاء خودپایه‌ای امام رضا(ع) در هویت‌سازی شیعی بسیار مهم بود. یعنی تلاش امام برای نظارت، کنترل و جهت‌بخشی به هسته هویتی شیعه بوده است، در واقع حضرت هم مراقبت و کنترل و هم نظارت را با هم انجام می‌دادند که از جمله کارهای مهم در این زمینه می‌توان به اصلاح و تکمیل برخی دیدگاه به اصحاب اهل‌بیت(ع) اشاره کرد. 

وی ادامه داد: برای نمونه امام رضا(ع) نگاه تشبیهی هشام بن سالم پیرامون خدای متعال را رد می‌کند، در واقع حضرت درصدد است که جایگاه «زرارر» را در میان شیعیان تقویت کند. تکاپو امام به حدی است که در خود زمان حیات‌شان به کسانی که اعتقاد به شهادت امام موسی کاظم(ع) داشتند می‌گفتند «قطعیه»، یعنی برای اینها به یقین رسیده بودند پدر امام به شهادت رسیده است و امام بعد ایشان امام رضا(ع) است. به عبارتی دیگر در این خودباوری پایه‌ای شیعه تمام تلاش امام رضا(ع) بر توانمدسازی شیعیان بوده است.

امام رضا(ع) تلاش می‌کردند همخوانی و هماهنگی بین عناصر هویتی شیعه ایجاد شود

این استاد دانشگاه اظهار کرد: سومین راه‌کار و برنامه امام رضا(ع) در هویت‌سازی دینی و کنشگری تمدنی راهبرد یکپارچه‌سازی است، راهبرد یکپارچه‌سازی به چه معناست؟، حضرت تلاش می‌کردند همخوانی و هماهنگی بین عناصر هویتی شیعه ایجاد شود، به گونه‌ای که باورها، ارزش‌ها و اهداف با یکدیگر در یک ساخت واحد با هم متحد شوند.

عرفان اضافه کرد: حضرت در تلاش بودند دال‌های مرکزی و فراگفتمانی امامت در جامعه را عمق ببخشند، از این رو تاکید امام رضا(ع) بر دال اعتقادی، معرفتی، عرفانی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی امامت است. اینکه امام اساسا منتسب از باری تعالی، حاکم و رهبر جهانی و منجی بشریت است. 

وی افزود: دال اعتقادی امامت در دیدگاه امام رضا(ع) این است که اساسا اطاعت از امام اطاعت از خداوند متعال است. اینکه امامت انتسابی و معیار ایمان است. دال معرفتی لدنی بودن علم امام است، دال عرفانی انسان کامل بودن است و دال اجتماعی کمال دین داشتن است، دال تاریخی این است که امامت در خاندان پیامبر(ص)، امیرالمومنین(ع) و فرزند حضرت فاطمه(س) است. دال سیاسی نیز این است که حاکم جامعه اسلامی و رهبر جهانی و منجی بشریت امام است. ما در منظومه فکر امام رضا(ع) انبوهی از روایات که از ایشان صادر شده است را می‌بینیم.

این استاد دانشگاه یادآور شد: چهارمین ساز و کار امام رضا(ع) در هویت‌سازی دینی در کنشگری تمدنی مواجه با چالش‌های هویتی زمان خودشان بود. این چالش‌های هویتی زمان امام به دو دسته برونی و درونی تقسیم می‌شود. در فضای برونی خارج از فضای جهان تشیع مدنظر است که بنی‌عباس بازیگران این چالش هستند.

مامون به دنبال این بود که امامت را در حد خلافت تقلیل دهد

عرفان تاکید کرد: یکی از این چالش‌های برونی مربوط به نهضت ترجمه بود که اوج آشنایی با فرهنگ‌های غیر اسلامی در زمان امام رضا(ع) محسوب می‌شود. همچنین چالش خود مامون نیز در همین زمان بود، مامون به دنبال این بود که با رفتار خود امامت را در حد خلافت کاهش دهد و نشان دهد امام رضا(ع) نهاد امامت را در حد خلافت تقلیل داده است و امام نیز تلاش می‌کرد نهاد امامت را از گزند خلافت نجات دهد.

وی یادآور شد: مامون عباسی با تصویرسازی کاذبی که از اسلام ایجاد کرد سعی داشت ویژگی‌های هویت اسلامی را به سمت عدم توازن و تعادل، افراط و تفریط و عدم جامعیت و تکامل ببرد و این یکی از چالش‌های هویتی زمان امام رضا(ع) بود که منشاء آن بیرون از جهان تشیع بود و بازیگران آن بنی‌عباس بود. 

این استاد دانشگاه بیان کرد: تمام تلاش بنی‌عباس 
در مدیریت اذهان بود و به دنبال تردید در نقش‌آفرینی خانواده اسلام، هیجان‌سازی برای گرایش به مکاتب غربی و وارداتی و بذک گرایش و آرایش ضدفرهنگ‌ها بود، یکی از کارهایی که بنی‌عباس انجام داد تقلیل نجات‌خواهی و نجات‌طلبی از باور به منجی آخرالزمان به مدل‌های دروغین بود که مصداق آن مهدی عباسی سومین خلیفه عباسی است. 

عرفان ابراز کرد: معناسازی‌های جدید و مذهبی که معماران آن بنی‌عباس بودند مثل دگراندیشان درباری بنی‌عباس و خوانش‌های ناصحیح از اسلام که مروج آم بنی‌عباس بودند.

وی ادامه داد: عملیات روانی که بنی‌عباس به راه انداخته بودند مثل اقتدارزدایی از ائمه، تضعیف روحیه شیعیان و شایعه‌سازی‌ها از جمله چالش‌های هویتی بیرون از فضای مذهب تشیع بود.

این استاد دانشگاه با اشاره به چالش‌های درونی مذهب تشیع خاطرنشان کرد: حداقل در درون جهان تشیع در زمان امام رضا(ع) سه چالش هویتی را شاهد هستیم، اول از همه چالش هویتی واقفیه است یعنی شاگردان امام‌ کاظم(ع) که منکر شهادت امام کاظم(ع) شدند و قائل بودن امام منجی آخرالزمان است و امامت امام رضا(ع) رد کردند.

امام رضا(ع) تلاش کرد تهدید هویتی بیرون جهان‌ تشیع را به یک فرصت هویتی تبدیل کند

عرفان تصریح کرد: چالش دوم مربوط به فطحیه است که امام رضا(ع) را امام نمی‌دانستند و معتقد بودند که عبدالله افطح فرزند ارشد امام صادق(ع)؛ امام است. چالش سوم زید بن‌ موسی برادر خود امام رضا(ع) است که امام ایشان را تایید نکرد. امام تمام‌ تلاشش این‌ بود که تهدید هویتی بیرون جهان‌ تشیع را به یک فرصت هویتی و نقاط ضعف داخلی را به نقاط قوت تبدیل کند.

وی در پایان گفت: ما در حال حاضر که زندگی امام رضا(ع) را مورد تامل قرار می‌دهیم متوجه می‌شویم که امام در مواجه با این‌ چالش‌ها موفق بوده است و ایشان توانسته جهان تشیع را از حیث اعتقادی و معرفتی از چالش‌ها گذار بدهد و به آن عمق ببخشد.

انتهای پیام