آنان که به موزه عروسکهای ملل در تهران سری زده‌اند می‌دانند که در طبقه دوم این ساختمان 180 متری چه دنیای شگفت‌انگیزی با عروسکهای ایرانی از آنها استقبال می‌کند. عروسکهای آیینی، عروسکهای باران‌خواهی و عروسکهای هرمزگانی و گیلانی و غیره، تنها بخشی از این عروسک‌ها هستند.
به گزارش خبرنگار ایسنا، طبقه دوم موزه عروسکهای ملل ویژه عروسکهای ایرانی است؛ در دو بخش اصلی و فرعی. در بخش اصلی این طبقه ،سالن بزرگی است با 48 عروسک از جنس موم، ملبس شده با لباس‌های ایران باستان.هر عروسک بر اساس سلسله‌های تاریخی ایران مبلغ نوع پوشش ایرانیان در دوره های مختلف تاریخ این سرزمین کهن از پنج هزار سال پیش تا دوره قاجاریه است. یعنی از زمانی که ایلامیان به این سرزمین پای گذاشته‌اند.
پریچهر رحیمی از استادان دانشگاه همراه با تیم تخصصی خود 15 سال پیش این عروسک‌ها را ساخته و یک بار در موزه هنرهای معاصر نمایش داده شده است و بعد از آن تا مدت‌های مدیدی به انبار رفته‌اند! ولی از سال 93 با همت مسوولان موزه عروسکهای ملل این عروسک‌ها برای آشنایی بچه‌ها با نوع پوشاک اقوام باستانی‌شان پیش و پس از اسلام در دل این موزه قرار گرفته است. هر یک از این عروسک‌ها در ویترینی است که همچون گنجینه تاریخی از آنان مراقبت می‌کند؛ اینان که امروز شاهدان نمادین فرهنگ پنج هزار ساله فرهنگ و تمدن ما هستند. مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان و بعد از آن وارد دوره اسلامی می‌شویم: صفاریان، سامانیان، زیاریان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخان مغول، صفویان، افشار، زند و قاجاریان. مکان نمایش عروسک ها بر حسب دوره‌شان و اینکه پیش یا بعد از اسلام باشند، متفاوت است.
هر گنجینه نمادی از ویژگی‌های شاخص فرهنگ و هنر دوره متعلق به خود است. مثلا در دوره ساسانی گچ‌بری و ظروف طلا و نقره حائز اهمیت بود و در این موزه بچه‌ها می‌توانند با مراجعه به عروسک‌هایی ملبس به دوره ساسانی از طریق گنجه‌هایی که این عروسک‌ها در آنها قرار گرفته است، چنین اطلاعاتی را به دست آورند.
برای گریز از خستگی‌های احتمالی مطالعات تاریخی، مسوولان موزه چندین ماسک را، متعلق به دوره‌های مختلف طراحی کرده‌اند و بچه‌ها می‌توانند با زدن آنها به چهره خود ضمن آشنایی با بخشی از فرهنگ و تمدن مردم دوره‌های مختلف با آنان عکس سلفی بگیرند. این شیوه آنچنان که مسوولان موزه معتقدند، بچه‌ها را از فضای خشک و کسل‌کننده تاریخ دور می‌کند.
بازی، بخشی از فعالیت‌های موزه عروسکهاست؛ منتهی به شکلی هدفمند و متناسب با فضای موزه. مثلا ماسکی به بچه‌ها داده میشود با نوع آرایش، تاج و پیراستگی خاص مردانه و بعد از آنان خواسته میشود تا با توجه به مشخصات ظاهری ماسک‌ها بگویند که هر ماسک متعلق به کدام دوره تاریخی است و پس از آن توضیحات مربوط به سلسله‌ها کلید می‌خورد. زنان و مردان ساسانی، هخامنشی، کوروش کبیر و قاجاریان، بخشی از سلسله‌هایی هستند که در این موزه اطلاعات مربوط به آنها، به مدد ماسک‌ها ساخته و پرداخته میشود.
در وسط سالن اصلی این طبقه موزه میزی قرار گرفته که بر روی آن پازل‌هایی از دوره قاجاریه وجود دارد. بچه‌ها می‌توانند این پازل‌ها را بسازند. نکته جالب در ساخت این پازل‌ها آن است که نتیجه حاصل از پایان کار صحنه‌ای از داستان حضرت یوسف (ع) و زلیخاست. بدین ترتیب بچه‌ها هم با قصه یوسف درگیر می‌شوند. البته این پازل‌ها با شکل و شمایلی خاص طراحی شده‌اند. پازل‌ها توأم با هنر کاشی‌کاری دوره قاجاری است.
کارت‌های حافظه‌ای بر اساس بازی‌های قدیمی دوره صفوی که در دوره قاجاریه به اوج خود رسید و به آن «گنجفه» می‌گفتند نیز در این مکان وجود دارد. «گنجفه» بازی فکری است که در 37 شیوه طراحی شده است. بچه‌ها این بازی‌ها را روبروی هم بازی می‌کنند و با نقاشی‌های زیر لاکی که در این بازی‌ها طراحی شده است و از هنرهای دوره قاجاری است، لذت می‌برند. مادر و کودکی، پادشاه و ملکه و... از سوژه های این بازی فکری هستند.
بخش دیگری از این سالن به مشاهیر ادب و فرهنگ ایرانی تعلق دارد. عروسک‌هایی با خمیر مجسمه‌سازی با هنرمندی مژده دانش‌پژوه از چهره و قامت فرهنگ‌دوستان این سرزمین در این بخش موزه کلید خورده است. هوشنگ مرادی کرمانی، صمد بهرنگی، نادر ابراهیمی، ثمینه باغچه‌بان، نوش‌آفرین انصاری و... در زمره عروسکهای این بخش هستند که در مراسمی با حضور 250 میهمان در روز افتتاحیه نمایشگاه رونمایی شده‌اند.
هدف از طراحی این بخش از موزه آشنایی و درگیر کردن بچه‌ها با چهره‌های تأثیرگذار فرهنگی و هنری خود است. اما فعالیت‌های طبقه دوم موزه اسباب‌بازی‌های ملل به همین‌جا محدود نمی‌شود. اتاق عروسکهای محلی و روستایی ایران از دیگر بخش‌های دیدنی این طبقه است. در اتاق عروسکهای محلی و روستایی ایران بخشی به عروسکهای خیمه‌شب‌بازی تعلق گرفته است. جالب آن است که چیدمان این بخش هم به صورت خیمه است و در این اتاق بچه‌ها می‌توانند ضمن بازدید از بخشی از عروسکهای خیمه‌شب‌بازی مثل عروسک مبارک، بی‌بی زرافشان و... به مدد دستگاه ویدیویی که دراین اتاق تعبیه شده در صورت تمایل بخشی از این نمایش‌ها را بببینند.
نمایش عروسکهای دست‌ساز محلی بخش دیدنی دیگر این طبقه است . عروسکهای دست‌ساز محلی توسط مردمان بومی مناطق مختلف ایران و عموما روستاییان ساخته شده‌اند.بنا به گفته علی گلشن مسئول موزه به طور کلی این عروسک‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- بازیچه‌ها و اسباب‌بازی‌ها
- عروسکهای آیینی
- عروسکهای مردم‌شناسی که اطلاعاتی راجع به پوشش و مشاغل مردم مناطق مختلف ایران در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد
عروسکهای مردم شناسی اطلاعاتی در مورد فرم لباس و آرایش زنان و مردان مردم جای جای این سرزمینف بویژه عشایر و مراسمی خاص مثل مراسم تهیه و طبخ قهوه عربی، زنان آب‌فروش و... را به مخاطبان خود منتقل می کنند.
از عمده ترین نمادهای عروسک های آیینی «عروسک باران‌خواهی» است که در زمره آنان عروسکهای قاشقی هستند. متعلق به منطقه مازندران.
در گذشته رسم بر آن بود که پشت قاشق‌های چوبی چهره زن و مردی را نقاشی می‌کردند و آنها را طی مراسم خاصی با بهم می زدن با خواندن اشعاری ویژه و دعا در مزارعشان ،از او که سرنوشت همه ما در دستان اوستف طلب باران می کردند. البته وقتی که ریزش باران غیرمتعارف شد، همین عروسک‌ها را سروته می‌کنند و با خوانش ترانه‌هایی مراسم «آفتاب‌خواهی» را اجرا می‌کردند و ترانه هایی با این مضمون «زمین خیس شده» و «چکمه‌هایمان گلی»....
عروسکهای گیلانی با ساقه برنج نمود دیگری از عروسکهای آییینی ماست. عروسکهای گیلانی که با سابقه برنج درست می‌شوند برای برکت‌زایی در شالیزار بودند و شامل زن و مرد و کودک می شدند (نمادی از یک خانواده کامل).
از مهم‌ترین عروسکهای بازیچه هم می توان به عروسک «ووی» کردستان اشاره کرد. «ووی یا عروسک عروس»یکی از قدیمی‌ترین عروسکهای موزه است که بیش از صد سال قدمت دارد. این عروسک متعلق به منطقه کردستان و یکی از روستاهای اطراف سنندج است.
ووی را مادرها با موی طبیعی خود درست می‌کردند. در گذشته که رسم بر آن بود دختران در سنین پایین به خانه بخت بروندف اگر عروسی مجبور می‌شد به ایل دیگری رفته و اصطلاحا پیوندی بین دو ایل برقرار می‌شد، مادر عروس عروسکی می‌ساخت برآمده از دل طبیعت و با موهای خود آن را می‌آراست و انگشتان دست و پای او را حنا می کرد و آن را به همراه جهیزیه عروس به خانه بخت می‌فرستاد. این عروسک که نقش سنگ صبور را بازی می کرد، سمبلی از مهر مادری در غمخواری‌های کودک تازه عروس شده‌اش بود. نکته جالب در ساخت این عروسک‌ها این بود که اگر مادری می‌دانست که این عروسک ممکن است به دست غریبه‌ها برسد، موهای آن را از موی بز می‌ساخت و اگر مطمئن بود عروسک به دست اهلش خواهد افتاد، موهای خود را بخشی از تزیین می‌کرد.
عروسک نوزاد قنداقی که در روستای الولک قزوین ساخته میشود بخش دیگری از این عروسکهاست.در گذشته مادربزرگ‌ها این عروسک را برای آموزش غیر مستقیم نوه هایشان با هنر خانه‌داری می‌ساختند و از آنها می‌خواستند که دوبار در روز این عروسک را نظافت کنند یا به او غذا دهند و مثل کودک واقعی با آنها رفتار کنند.
از دیگر عروسک‌ها، عروسک باروری به نام پوتک متعلق به منطقه سیستان و شهر زابل است. این عروسک از جمله عروسکهای قنداقی است که برای آن بالشت و تشک نیز ساخته میشود. این عروسک‌ها را به آنان که بچه‌دار نمی‌شدند یا دیر بچه‌دار می شدند، می‌دادند تا در یک بازه زمانی 10 روزه از آنها مراقبت کنند و مثل بچه واقعی با آنها برخورد کنند و معتقد بودند که اگر 10 روز تمام به طور جدی این کار را کنند و سپس آن را نذر امامزاده کنند، بچه‌دار می‌شوند. در این مناطق امامزاده‌هایی است که پر است از این عروسک‌ها که نذر شده‌اند.
گزارش از: مهناز باقری، خبرنگار ایسنا
نظرات