/گزارش/ كاخ عشرت‌آباد تهران؛ برادر دوقلوي شمس‌العماره كه ذره‌ذره تحليل مي‌رود
ناصرالدين شاه قاجار در بيرون از حصار تهران، مجموعه‌اي ييلاقي براي استراحت و تفريح خود تدارك ديده بود كه كاخ اصلي آن به شمس‌العماره شباهت داشت و خانه‌هاي كوچك اطراف حوض بزرگ مجموعه، هر يك تزيينات قابل توجهي داشتند. با انقراض سلسه‌ي قاجاريه، اين مجموعه داخل پادگاني محصور و به تدريج به عنصري زيادي و دردسرساز تبديل شد. هر چند اين مجموعه در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد؛ ولي قرار گرفتن آن در داخل محيطي نظامي كافي بود تا در هر دوره بخش‌هايي از بناهاي تاريخي آن تخريب و هرچه بيشتر به وسعت پادگان اضافه شود؛ به‌گونه‌اي كه امروز وقتي از چندصدمتري و از پشت حصارهاي پادگان به كاخ «عشرت‌آباد» مي‌نگري، از خود مي‌پرسي چرا نام چنين بنايي را «عشرت‌آباد» گذاشتند؟
سرنوشت عمارت كلاه فرنگي عشرت‌آباد اين بوده كه داخل خانواده‌اي نظامي قرار گيرد؛ درحالي كه شمس‌العماره اكنون شاخص‌ترين بناي كاخ گلستان ناميده مي‌شود و هر روز تحسين‌كنندگان فراواني دارد.
پادگان وليعصر (عج) و بقاياي مجموعه‌ي تاريخي عشرت‌آباد را نيروي هوايي سپاه در اختيار دارد. از سويي ديگر سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري به‌عنوان متولي حفظ و نگهداري از آثار تاريخي مسؤوليت حفاظت از چنين مجموعه‌هايي را عهده‌دار است. با وجود آنكه پس از ساخته شدن پادگان در دوره‌ي پهلوي اول، كاخ عشرت‌آباد به همراه 12 تا 16 خانه‌ي كوچكي كه دور تا دور حوضي به قطر حدود 50 متر و عمق نيم متر قرار داشتند در فهرست آثار ملي به ثبت رسيدند، ولي اكنون تنها، كاخ اصلي سرپا باقي مانده و بقيه عناصر مجموعه در دوره‌ي پهلوي و بعدها به‌تدريج از بين رفته‌اند.
اسكندر مختاري ـ معاون سابق حفظ و احياي اداره كل ميراث فرهنگي تهران ـ كه كارشناسان تحت نظر او در سال‌هاي 1375 و 1381 براي تهيه نقشه و تعيين حريم كاخ عشرت‌آباد تحقيقاتي كرده بودند، معتقد است كه آثار تاريخي مجموعه عشرت‌آباد در عرض 30 سال خراب شده‌اند و آنقدر اين روند تدريجي بوده كه نمي‌توان كسي را در اين مورد متهم كرد؛ مهمترين دليل چنين اتفاقي نيز حضور نداشتن عنصر مردم در اين مجموعه است.
وي مجموعه‌ي عشرت‌آباد را چنين تعريف مي‌كند: عشرت‌آباد يكي از اعياني‌هاي دربار قاجار در شمال و خارج از حصار تاريخي تهران است كه در چند مقطع مرمت شده كه عمده‌ترين آنها مربوط به تعميرات سال‌هاي 1353 تا 1355 است. ساختان اصلي آن به شمس‌العماره شباهت دارد و قبلا در مقابل آن حوض بزرگي به همراه 16 سوئيت براي اقامت موقت وجود داشته است. اما به واسطه‌ي اينكه بنا در محوطه‌اي نظامي قرار گرفته، هميشه دسترسي به آن دشوار بوده و حتا سازمان ميراث فرهنگي هم در اين‌باره با مشكل روبه‌رو بوده است.
مذاكرات اداره ميراث فرهنگي با مسؤولان نظامي براي مرمت كاخ عشرت‌آباد از سال 1373 آغاز شده؛ ولي اين مذاكرات همواره با موانعي روبه‌رو بوده و مختاري آن شرايط را اين‌گونه توضيح مي‌دهد: نيروي هوايي سپاه معتقد بود كه هزينه‌ي تعميرات بايد توسط سازمان ميراث فرهنگي تامين شود و سازمان نيز اعتقاد داشت كه چون بنا براي عامه‌ي مردم غيرقابل بازديد و دسترسي به آن مشكل است، اعتبارات اين سازمان بايد در اولويت‌هايي صرف شود كه مردم از آنها بهره‌برداري مي‌كنند. به‌علاوه، كارشناسان ميراث فرهنگي براي گرفتن اطلاعات و تهيه‌ي نقشه‌هاي مناسب و طرح جامع مرمت، بايد در محل حضور پيدا مي‌كردند كه اين كار با وجود انجام هماهنگي‌ها، به‌سختي و با صرف مدت زمان زيادي صورت مي‌گرفت. به‌همين دليل، مذاكرات انجام شده هيچ‌گاه به اقدامات اجرايي منجر نشد.
در مجموع، مختاري موانع پيش رو را براي مرمت كاخ عشرت‌آباد، وجود مشكل مديريتي مي‌داند و در همين‌باره مي‌گويد: در زمان‌هايي كه سازمان ميراث فرهنگي بر اين مجموعه نظارت نداشته، ساختمان فرماندهي نظامي در داخل عرصه‌ي بنا ساخته شد كه مجاورت اين ساختمان با كاخ عشرت‌آباد بسيار ناهمگون است؛ البته اين اقدام با ضوابط مربوط به حفظ عرصه و حريم آثار تاريخي مغايرت دارد.
كاخ عشرت‌آباد در شمال ميدان سپاه تهران قرار دارد و ضمن توافق‌هاي صورت گرفته ميان شهرداري و نيروهاي نظامي قرار بود اين بنا در طرح تعريض خيابان سرباز به شهرداري منتقل شود.
مدير پايگاه محور فرهنگي تهران به اين طرح شهرداري اشاره مي‌كند و مي‌گويد: اگر اين انتقال انجام شود، مردم مي‌توانند از كاخ بازديد كنند و اين بنا ديگر مانند گذشته، رها نخواهد شد؛ در اين‌باره از طرف شهرداري مذاكراتي هم با ما شده بود كه ما ضمن اعلام آمادگي، دو تيم كارشناسي نيز به آنها معرفي كرديم؛ ولي تا به امروز هيچ اقدامي انجام نشده است.
مختاري در سخنان خود به اين مطلب اشاره كرد كه در سال 1379 هنوز سه خانه از سوييت‌هاي اطراف حوض مجموعه‌ي عشرت‌آباد وجود داشتند؛ ولي او بعد از آن سال، ديگر اطلاعي از وضعيت آنها ندارد. خبرنگار ايسنا براي اطلاع از وضعيت فعلي اين مجموعه و گرفتن عكس، در نامه‌اي رسمي خطاب به مسوول رسيدگي به چنين موضوع‌هايي در نهاد نظامي يادشده، درخواست خود را مطرح كرد؛ ولي تا به‌هنگام مخابره گزارش هيچ پاسخ رسمي‌اي به اين نامه داده نشده، البته با چنين پاسخ‌هاي غيررسمي‌اي مواجه شده است: مشابه اين قضيه در جاي ديگري از تهران نيز پيش آمد و آن مساله تا دو سه ماه تيتر روزنامه‌ها بود كه يك كانون نظامي آثار باستاني را تصرف كرده است. زير اينجا (بخش تاريخي پادگاه عشرت‌آباد) ممكن است گنج هم باشد؛ ولي فعلا در دست يك مجموعه‌ي نظامي است و ميراث فرهنگي هم درخصوص ابنيه و آثار باستاني اينجا توجيه است و عكس و گزارش دارد. مي‌گويند اگر اينجا موزه شود، چقدر طالب خواهد داشت، در حالي كه در فرآيند امنيت ملي و سيستم طبقه‌بندي نظامي اين بحث جايي ندارد.
هرچند از نگاه برخي از مسؤولان فعلي تبديل كردن كاخ عشرت‌آباد به موزه جايي در فرآيند امنيت ملي ندارد، ولي به گفته‌ي رضا موسوي حسيني ـ كارشناس مرمت بنا ـ پيش از اين مسؤولان بخش فرهنگي اين نهاد مايل بودند كه اين بنا به محيطي فرهنگي و حتا موزه تبديل شود؛ كه گويا به همان دلايلي كه مختاري به آنها اشاره كرد، چنين طرحي هيچ‌گاه عملي نشد.
موسوي يكي از كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان تهران است كه در سال‌هاي قبل، تحت نظر مختاري مسؤوليت تهيه نقشه و طرح مرمتي كاخ عشرت‌آباد را برعهده داشته است.
وي در ابتداي گفت‌وگوي خود با خبرنگار ايسنا ضمن آنكه كاخ عشرت‌آباد را از جمله‌ي آثار خوش ساخت دوره‌ي قاجار و به اندازه‌ي كاخ گلستان با اهميت ارزيابي مي‌كند، وضعيت اين بنا را در آن دوره چنين شرح مي‌دهد: اين كاخ مانند كاخ سلطنت‌آباد، فرح‌آباد، قصر فيروزه و كاخ نياوران در اطراف تهران ساخته شده بود و بيشتر استفاده‌ي تشريفاتي و ييلاقي داشت. اهميت كاخ عشرت‌آباد در اين است كه نزديك‌ترين كاخ به حصار شمالي شهر (خيابان انقلاب فعلي) بوده كه محل خلوت ناصرالدين شاه به‌شمار مي‌رفته و به دليل نزديكي بنا به شهر در صورت وقوع هر اتفاقي، شاه مي‌توانسته است به سرعت خود را به مركز برساند. ضمن آنكه ايوان چهارطرفه‌ي بالاي بنا، سبك نادري دارد.
به گفته‌ي موسوي 12 خانه‌ي كوچك يك نفره به مساحت حدود 8×6 متر، دور حوض بزرگ مجموعه قرار داشته كه در و پنجره‌ي چوبي آنها به سمت مركز استخر باز مي‌شدند و در اين خانه‌ها زن‌هاي ناصرالدين شاه سكونت داشتند؛ خود شاه نيز در كاخ اصلي كه با آجركاري، آجرچيني و گچ‌بري و كاشي‌كاري تزيين شده بود زندگي مي‌كرده است.
وي معتقد است كه آسيب‌هايي جزيي به خود كاخ عشرت‌آباد وارد شده و با اشاره به اينكه در مديريت كلان به حفظ اين مجموعه اهميتي داده نشده است، مي‌گويد: در سال 1375 كه ما از مجموعه بازديد داشتيم تعدادي از آن خانه‌هاي كوچك هنوز بودند؛ ولي در سال 1381 نه تنها همه‌ي آنها و استخر بزرگ مجموعه از بين رفته بود، بلكه ساختماني در فاصله‌اي بسيار نزديك نسبت به كاخ اصلي بنا شده بود؛ يعني حتا يك حريم منظري هم براي كاخ قايل نشده بودند. ما در آن سال، موفق نشديم از خانه‌هاي مجموعه‌ي عشرت‌آباد نقشه تهيه كنيم و تنها تعدادي عكس از آنها باقي مانده است.
موسوي درباره نوع تفكر مديريت در سال 1381 توضيح مي‌دهد: مديريت خيلي مايل بود تا اين بنا بازسازي شود و ما هم گروهي را براي نقشه‌برداري، آسيب‌شناسي و تهيه‌ي طرح مرمت بنا معرفي كرديم؛ ولي هنوز جوابي به ما نداده‌اند. درواقع پس از مدتي از اشتياق اوليه‌ي آنها كاسته شد؛ شايد در اين فاصله مديريت آنجا عوض شده يا مشغوليت‌هاي ديگر داشتند كه كمتر به كاخ توجه كردند. در همين فاصله بود كه مسجدي در پادگان ساختند و اقدامات ديگري نيز در آنجا انجام شد.
موسوي هم در سخنان خود به طرح شهرداري كه براساس آن خياباني از مقابل كاخ عشرت‌آباد عبور خواهد كرد اشاره مي‌كند و مي‌گويد: آن زمان مسؤولان امر علاقه داشتند كه اين بنا به محيطي فرهنگي تبديل شود و مردم بتوانند آن را ببينند. البته پرداختن به اين بنا جزو دغدغه‌هاي ميراث فرهنگي نيز هست؛ ولي هنوز به‌عنوان فضايي كه بتواند كاربري فرهنگي داشته باشد، اولويت ندارد؛ مثلا در مورد بنايي مانند زندان قصر كه تفكر عمومي به آن معطوف شده است، به‌موقع طرح‌هاي مرمتي و حفاظتي اجرا مي‌شود؛ ولي در مورد اين بنا هنوز چنين شرايطي ايجاد نشده است. به‌علاوه، مسؤولان نظامي مي‌توانستند به‌جاي بنا كردن ساختمان‌هاي جديد در داخل عرصه‌ي كاخ، از اين بنا استفاده‌ي ستادي يا تشريفاتي كنند.
وي به اين پرسش كه آيا افراد داخل پادگان و سربازها مي‌توانند به داخل اين كاخ رفت‌وآمد كنند، چنين پاسخ مي‌دهد: اطراف كاخ حصاري وجود ندارد و اگر كسي تعمدا بخواهد به كاخ برود، مي‌تواند؛ ولي معمولا كسي به آنجا نمي‌رود. از سوي ديگر، تصميم مسؤولان پادگان براي نگهداري از بنا سبب شده است خساراتي به آن وارد شود؛ بنا به‌صورت مداوم دو نگهبان داشته كه برخي از اين افراد روي ديوارها جملاتي نوشته‌اند يا كنده‌اند و گاهي كه هوا سرد بوده آتش روشن كرده‌اند كه بر اثر آن، نقاطي از كاخ دودزده شده است.
اين كارشناس در پايان تاكيد مي‌كند كه براي حفظ و بازسازي كاخ عشرت‌آباد در قدم اول، بايد براي اين بنا، حريمي تعريف كرد؛ تا ديگر در مجاورت آن ساخت‌وساز انجام نشود.
كاخ عشرت‌آباد بنايي است كه اگر سراغي از آن نگيريم به‌آساني از ياد همه مي‌رود و شايد روزي زمين آن، مانند ديگر آثار تاريخي مجموعه‌ي عشرت‌آباد، به وسعت پادگان اضافه شود و شايد در همان زمان، مسؤولان تصميم بگيرند تا ايده‌ي انتقال پادگان‌ها به خارج از شهر را عملي كنند.
عكس پيوست شده به گزارش را عبدالله قاجار ـ عكاس دربار قاجاريه ـ در حدود سال‌هاي 1300 تا 1305 هجري قمري گرفته است.
انتهاي پيام
- در زمینه انتشار نظرات مخاطبان رعایت چند مورد ضروری است:
- -لطفا نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- -«ایسنا» مجاز به ویرایش ادبی نظرات مخاطبان است.
- - ایسنا از انتشار نظراتی که حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های دین مبین اسلام باشد معذور است.
- - نظرات پس از تأیید مدیر بخش مربوطه منتشر می‌شود.
نظرات