به گزارش ایسنا، به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، رضا وحیدزاده-  عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز- در  نشست تخصصی سفالینه‌های زرین فام که به همت پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی –تاریخی پژوهشگاه  برگزار شد، با بیان بخشی از مقاله‌اش به بررسی تجارب مرمت و نمایش محراب‌های زرین فام پرداخت و گفت: این مقاله پدیده تبدیل این آثار به اشیاء موزه‌ای را از سه نقطه نظر شامل پدیده انتقال، کاشی در موزه وضعیت بنای تاریخی بعد از انتقال مورد بررسی قرار داده و سعی کرده که ارتقاء وضعیت حفاظت را با توجه به ارزش‌های اثر دنبال کند.

این پژوهشگر تصریح کرد: برای این منظور با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی در خصوص نمونه‌های مختلف محراب‌های تاریخی زرین فام برای تامین داده‌های لازم در هر یک از سه مبحث یاد شده تلاش شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: در مرحله بعد با توجه به متون شناخته شده نظری حوزه حفاظت و مرمت در مورد تزئینات معماری تلاش شده که وضع موجود با معیارهای اخلاقی حفاظت و مرمت ارزیابی و نهایتا  از طریق استدلال منطقی در هر مورد پیشنهاد لازم به منظور ارتقاء ارائه شود.

بررسی فن ساخت لعاب زرین فام

«بررسی فن ساخت لعاب زرین فام براساس کتاب عرایس الجواهر و نفایس الاطایب» عنوان مقاله دیگری بود که توسط زهره روح فر - مسئول سابق موزه دوران اسلامی و استاد دانشگاه هنر تهران- ارائه شد.

او گفت: ساخت لعاب زرین فام علاوه بر جنبه‌های بی نظیرهنری مانند اجرای کتیبه‌ها و نگاره‌های تزیینی که در نهایت مهارت و استادی خلق شده‌اند، بدون شک پدیده‌ای چشمگیر در صنعت محسوب می‌شود.

مسئول سابق موزه دوران اسلامی ادامه داد: این هنر- صنعت از زمان اوج خود در قرون میانی اسلامی تا کنون توجه بسیاری از محققان و هنرمندان را به خود جلب کرده است.

روح‌فر اظهار کرد: هدف این مقاله بررسی و شناخت مواد و نحوه تحلیل و ترکیب مواد و یا به عبارتی دست یابی به فرایندهای شیمیایی آنها در تهیه لعاب زرین فام براساس روش‌های ارایه شده توسط ابوالقاسم عبدالله کاشانی است.

او گفت: به منظور  بررسی دقیق رساله کاشانی، از منابع دیگری نیز استفاده شده که از آن میان می‌توان به کتاب  "الاسرار " اشاره کرد، در این ماخذ به علاوه بر طبقه بندی مواد، توضیحات مبسوط و دقیقی درباره  فرایندها و اعمال شیمیایی مواد با یکدیگر داده شده که روشن‌گر روش‌های ارایه شده در رساله کاشانی و نتایج حاصل از آن است.

مینای زرین فام ایران

سید محمد میرشفیعی  -عضو هیئت علمی و دانشجوی دکتری رشته هنرهای اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز-  نیز در ادامه با بیان گوشه‌ای از مقاله خود با عنوان «مینای زرین فام ایران بر اساس مطالعه تطبیقی کتب تاریخی  "جواهر نامه نظامی"  و "عرایس الجواهر و نفایس الاطائب" »پرداخت و افزود: تکنیک لعاب زرین فام در قرن اخیر مورد مطالعه برخی از محققین قرار گرفته تا به منظور احیای آن قدم موثر برداشته شود.

او از جمله مهمترین منابع تاریخی پیش روی محققین در این حوزه را دو کتاب معروف "عرایس الجواهر و نفایس الاطایب" تالیف ابوالقاسم کاشانی و "سه کتاب درباره هنرمندان" تالیف پیکولپاسواعلام کرد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز افزود: به نظر برخی محققین در کتاب‌های فوق به تمامی نکات لازم برای ساخت دقیق لعاب زرین فام اشاره نشده است از این رو  در این مقاله کتاب "جواهر نامه نظامی" تالیف محمد بن ابی البرکات نیشابوری به عنوان قدیمی‌ترین سند تاریخی درباره ساخت لعاب زرین فام مورد توجه واقع شده است.

او تصریح کرد: لذا فرمول‌های ارائه شده در کتاب عرایس الجواهر با فرمول‌های ارائه شده در کتاب جواهر نامه تطبیق داده شده است و به نظر می‌رسد که فرمول‌های ارائه شده در کتاب "جواهر نامه" کاملتر از دیگر کتب تاریخی است و بدون کم و کاست می‌تواند ما را به ساخت لعاب زرین فام برساند و احیای تکنیک لعاب زرین فام قدیم ایران را در دوران معاصر به دنبال داشته است.

مطالعات علمی انجام‌شده روی تزیینات زرین‌فام

در ادامه نشست تخصصی سفالینه‌های زرین فام «مروری بر مطالعات علمی انجام‌شده روی تزیینات زرین‌فام» عنوان مقاله‌ای بود که توسط پرویز هلاکوئی- عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان- ارایه شد.

او گفت: استفاده از تزیینات زرین‌فام روی سفال لعاب‌دار در حدود قرن سوم هجری در عراق تحول پیدا کرد و در قرون ششم تا هشتم هجری در ایران به شکوفایی رسید.

هلاکوئی با بیان اینکه دامنه حضور زرین‌فام تنها به منطقه خاورمیانه محدود نشد و نمونه‌های نفیسی از ظروف زرین‌فام در اسپانیا و ایتالیا نیز تحول پیدا کرد، افزود: اگرچه زرین‌فام آن اقبال گذشته را پس از صفویان به ‌دست نیاورد ولی استفاده از آن همچنان تا همین گذشته نه‌چندان دور ترک نشد به ‌طوری‌ که می‌توان نمونه‌های استفاده از تزیینات زرین فام را در کاشی‌کاری‌های دوره پهلوی اصفهان مشاهده کرد.

او افزود: تلاش‌ها برای بازتولید زرین‌فام همچنان تا سال‌های اخیر ادامه داشته است.

مبانی فیزیک و شیمیایی زرین فام

بهزاد اژدری - رییس هیات مدیره و مدیرعامل انجمن هنرمندان سفالگر ایران- نیز دراین نشست به بیان مقدمه مبانی فیزیک و شیمیایی زرین فام پرداخت و گفت: زرین فام به تکنیکی اطلاق می‌شود که حاصل آن تشکیل یک لایه فلزی با درخشش متالیک ویا قوس و قزحی در رنگ‌های مختلفی مثل قرمز، نارنجی، زرد، آمبر و نقره‌ای روی لعاب از پیش پخته شده است.

او افزود: در این تکنیک پس از پخت اولیه لعاب، لایه نازکی از ترکیبات مختلف مس و نقره به همراه گل اُخری روی لعاب از پیش پخته قرار داده می‌شود که پس از حرارت دهی مجدد و در غیاب اکسیژن در اثر شکست مولکولی ترکیبات فلزی فوق تحت احیاء، فیلم نازک فلزی روی سطح لعاب می‌نشیند.

اژدری اظهار کرد: پس از سرد شدن قطعه و تمیز کردن و پولیش آن زرین فام به صورت درخشندگی فلزی و یا قوس و قزحی ظاهر می‌شود نوع رنگ زرین فام حاصله بر اساس ترکیب پیگمنت‌ها، میزان و مدت احیاء و طول پریود سرد شدن متغییر است.

قدح زرین فام با نقش خاتون در مرکز ظرف

«قدح زرین فام با نقش خاتون در مرکز ظرف» عنوان مقاله‌ای بود که توسط زهره محمدیان مغایر-  مسئول گنجینه و جمعدار اموال موزه آبگینه و سفالینه ایران- ارائه شد.

او گفت: سفالینه‌های زرین فام به عنوان ارزشمندترین سفال دوره ایلخانی شناسایی شده‌اند.

محمدیان مغایر با بیان اینکه نقوش روی این سفالینه‌ها بر خلاف بقیه دوره‌ها نقوش پیکره‌ای زنان و مردان مهم آن دوره همچون شاه، شاهزاده‌ها و درباریان است تصریح کرد: نقوش زنان نیز در میان قاب‌ها و قدح‌ها به چشم می‌خورد و از آن رو چشمگیر است که نشان از اهمیت و قدرت زنان آن دوره دارد.

اندازه گیری ترکیبات عنصری کاشی‌های زرین فام کاشان

«اندازه گیری ترکیبات عنصری رنگدانه، لعاب زمینه و بدنه کاشی‌های زرین فام کاشان، متعلق به دوره ایلخانی (قرون هفتم تا هشتم هجری) با روش میکروپیکسی» عنوان مقاله‌ای بود که در ادامه توسط داود آقاعلی گل - کارشناس آزمایشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و تکنولوژی هسته‌ای- ارایه شد.

او با بیان اینکه زرین فام نوعی تزیین رولعابی است که برای ایجاد درخشش و انعکاس با استفاده از رنگدانه‌های مختلف فلزی بروی سطوح لعابدار استفاده می‌شود، افزود: از میان تمام شیوه‌های تزیین سفال، شیوه زرین فام بعلت درخشش و انعکاس رنگین کمانی اش، در سراسر تاریخ سفالگری بسیار مورد توجه بوده است.

این پژوهشگر تصریح کرد: سرزمینی که امروز به نام کشور عراق خوانده می‌شود، خاستگاه اولیه سفال گری زرین فام است و کشورهای خاورمیانه از جمله سوریه و مصر و ایران بیشترین سهم را در تولید و تعالی آن داشته‌اند.

به گفته او، مراکز ساخت سفال زرین‌فام را از نظر نوع رنگ لعاب زمینه و همچنین نقش‌های تزیینی و نحوه ترکیب نقوش به پنج دسته زرین‌فام ری، جرجان،   کاشان، ساوه و  تخت سلیمان تقسیم کرده‌اند.

آقا علی گل اظهار کرد: سفالینه‌های زرین فام، درجات مختلف رنگی از سبز طلایی، قهوه‌ای تیره، آبی، آبی فیروزه‌ای، زرد طلایی، مسی و بنفش، را  نشان می‌دهند.

او گفت: در این پژوهش ۶ قطعه سفال زرین فام، همگی متعلق به یک مجموعه خصوصی(مجموعه کیانوش معتقدی)، با روش میکرو پیکسی مطالعه و بررسی شده‌اند؛ این نمونه‌ها مربوط به دوره تاریخی ایلخانی (قرون هفتم تا هشتم هجری) هستند. به جز دو نمونه که یکی از تخت سلیمان و دیگری از امامزاده یحیی ورامین بدست آمده است، بقیه نمونه‌های مورد بررسی در این پژوهش از کاشان بدست آمده‌اند، احتمال داده شده است که محل ساخت همه این نمونه‌ها کاشان باشد.

کارشناس آزمایشگاه واندوگراف پژوهشگاه علوم و تکنولوژی هسته‌ای افزود: در این پژوهش عناصر تشکیل دهنده بدنه، لعاب زمینه و رنگدانه‌های مختلف زرین فام بر اساس نقشه توزیع عناصر موجود در نمونه اندازه گیری شده و آنالیزها نشان می‌دهد که تفاوت اثر رنگین کمانی زرین فام با عناصر فلزی مس و نقره موجود در رنگدانه‌های مختلف ارتباط مستقیم دارد.

او بیان کرد: بر اساس نقشه توزیع عناصر لعاب زمینه و اندازه کانی‌های موجود در بدنه می‌توان استناط کرد که ممکن است محل ساخت نمونه‌های مورد بررسی متفاوت باشد.

مطالعه ۵ سفالینه زرین فام موزه آبگینه و سفالینه ایران

فرح سادات مدنی - مسئول بخش ایکس ار اف پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی- آخرین مقاله این نشست را با عنوان «بررسی کارایی دستگاه PXRF در مطالعه سفالینه‌های زرین فام مطالعه موردی ۵ عدد از سفالینه های زرین فام موزه آبگینه و سفالینه ایران» ارایه کرد.

او گفت: رولعاب زرین‌فام نوع خاصی از تزئین روی سفال است که به سرامیک پرتو قوس و قزحی طلایی رنگی می‌دهد و بر سطح سرامیک لعابدار اعمال می‌شده است.

مدنی افزود: با توجه به تنوع عناصر فلزی بخصوص مس و نقره بکار رفته و البته سایر شرایط همچون میزان ترکیبات بکار رفته، شرایط کوره، اتفاقات مرحله پخت و ناخالصی‌های لعاب، رنج رنگی متفاوتی از طلایی تا زیتونی و مسی و قهوه‌ای در آنها دیده می‌شود.

این کارشناس بیان کرد: به دلیل ویژگی‌های ظاهری جذابی که داشته در کشورهای مختلف و دوره های مختلف تاریخی و همچنین در دوره معاصر مورد علاقه بسیاری از هنرمندان برای بازتولید بوده و هست.

مدنی با بیان اینکه یافتن منشاء تولید این سفالینه‌ها، تفاوت‌های تکنیکی و مواد بکار رفته در تولید آنها در دوره‌های مختلف تاریخی و توسط افراد مختلف مورد سوال بسیاری از پژوهشگران است تصریح کرد: در یک بررسی اجمالی به انبوهی از نتایج مطالعه و بررسی با ابزارها و دستگاه‌های آنالیز مختلف می‌رسیم که هر یک به نوعی در تطبیق و مقایسه با فرمول‌ها و مکتوبات تاریخی در خصوص مواد و نحوه ساخت این نوع از آثار نتایج جالب توجهی را مشخص ساخته است.

او گفت: بدیهی است دامنه مطالعات در این خصوص و نتایجی که بدست خواهد آمد با توجه به تنوع نمونه‌های بکر بدست آمده از مناطق مختلف حفاری شده در ایران هنوز می‌تواند جواب سوال‌های بسیاری باشد و چه بسیار از نتایج بدست آمده را تغییر دهد.

مسئول بخش ایکس ار اف پژوهشکده حفاظت و مرمت  آثار تاریخی - فرهنگی اضافه کرد: در این پژوهش پنج نمونه از ظروف سفالی زرین فام که از آثار ثبت شده در موزه آبگینه هستند با دستگاه  PXRF   با هدف شناسایی ساختار شیمیایی بدنه، لعاب و عوامل ایجاد کننده رنگ در رولعابی زرین فام مورد بررسی قرار گرفتند.

به گفته او، بر اساس نتایج آزمایشات، بدنه نمونه‌های مورد آزمایش دارای بافت غنی از سیلیس و لعاب‌ها بیشتر از نوع سربی و قلعی هستند.

مدنی گفت: در رنگ‌های قهوه‌ای اکسید آهن و اکسید منگنز، در رنگ‌های سفید اکسید سرب، اکسید قلع و یا اکسید تیتان، در رنگ‌های قرمز اکسید مس یا اکسید آهن، در رنگ‌های آبی اکسید کبالت و اکسید مس و در رنگ‌های طلایی اکسید مس و آهن، اکسید کلسیم و یااکسید تیتانیم شناسایی شدند.

انتهای پیام