/با پيشكسوتان فرهنگ و ادب/ در محضر دكتر محمدعلي اسلامي ندوشن؛ نويسنده‌اي عميقا ايراني
دكتر «محمدعلي اسلامي ندوشن» در ديداري با گروه فرهنگ و ادب خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، درباره موضوع‌هايي چون فرهنگ، تاريخ و ادب پارسي در نزد جوانان ايراني، وضعيت ادبيات و شعر امروز فارسي و تاثير سياست‌گذاري‌هاي متوليان فرهنگي بر امر كتاب و فرهنگ در سال‌هاي اخير سخن گفت.
اسلامي ندوشن با اشاره به اين‌كه به‌طور قطع نمي‌شود درباره جوانان ايران سخن بر زبان آورد، اظهار داشت: اين جوانان آن‌قدر متنوع و مختلف با رگه‌هاي فكري متعدد هستند كه نمي‌توان به‌طور حتم حرفي زد. هر چند در اين امرد‌كه همگي خواستار سامان اجتماعي و آينده‌اي روشن هستند، مشترك‌اند.
وي با اشاره به گرايش به سمت جناح‌ها و گروه‌هاي فكري چپ و راست در بين جوانان يادآور شد: در حال حاضر اين چند رگه‌ي فكري بين جوانان ايراني جا افتاده و هر كس مي‌خواهد به سمتي برود؛ برخي فقط تجدد را مي‌خواهند و مي‌گويند تاريخ و گذشته و همه‌ي اين‌ها هيچ و فقط و فقط تجدد، صنعت و الگوي غربي به كار مي آيد، عده‌اي نيز مخلوطي مي‌خواهند؛ هم دين مي‌خواهند، هم ماركيسسم و هم اسلام. به هر حال، آشفتگي عجيبي در كار است.
اين استاد دانشگاه متذكر شد: آموزش اين جوانان به‌طور منظم نبوده است؛ يعني به‌گونه‌اي كه انديشه‌اي در ذهنشان شكل بگيرد؛ چون هم آموزش كوتاهي كرده و نتوانسته به آن‌ها ياد بدهد و هم ديگر اين‌كه جو اجتماعي آموزش‌طلب نبوده است. درواقع نوعي بي‌اعتقادي به آموختن و اعتقاد به اين‌كه بايد تنها پول به‌دست آورد، باعث شد كه تعدادي از جوانان از حوزه‌ي آموزش خارج شوند و اين البته تقصير اجتماع است كه همه‌ي راه‌ها را به سوي پول و ثروت ختم كرده است.
استاد پيشكسوت تاريخ و ادبيات و مؤلف آثار فراواني در حوزه فرهنگ ايراني، در ادامه همين موضوع، به وضعيت شمارگان كتاب و پايين بودن آن در ايران اشاره و تصريح كرد: در اين اوضاع شايد استثنائا كتابي به شمارگان بالا برسد؛ اما شمارگان بالا هم هميشه شامل بهترين كتاب‌ها نيست؛ بلكه شامل كتاب‌هايي مي‌شود كه كنجكاوي روز را اقناع مي‌كنند؛ يا رنگ و بوي سياسي داشته باشند و يا پاسخي باشند به يكي از خواهش‌هاي انساني.
وي پايين بودن شمارگان و فروش كتاب‌هاي سطحي و اين‌چنيني را علامتي براي هشدار به نوع رابطه‌ي نويسندگان و خوانندگان عنوان و اضافه كرد: كتاب، نوعي بده بستان است. اگر كتاب خوب ارايه شود، البته كه رغبت بيشتري ايجاد مي‌كند. اما وقتي كتاب‌ها همين‌طور عددي و كميتي به بازار مي‌آيند و هيچ كيفيتي مورد نظر نيست، خب از سويي خواننده حق دارد؛ اما از سويي ديگر هم خوانندگان و طالبان واقعي كتاب بايد نشان دهند كه تشخيص مي‌دهند و خواستار خلق اثر عميقي ازسوي نويسندگان و مؤلفان هستند؛ تا نويسنده هم به فكر بيفتد كه جدي‌تر عمل كند. اما وقتي هيچ نوع ابراز نظري ازسوي خواننده ديده نمي‌شود، آثار در اين سطح مي‌مانند و رابطه‌ي خواننده و نويسنده در سطح پايين حركت مي‌كند.
محمدعلي اسلامي ندوشن در پاسخ به اين‌كه ايجاد چنين فضايي كه خواننده طالب اثر پخته و عميق باشد، بر عهده‌ي چه گروهي است، خاطرنشان كرد: تك‌تك مسائل اجتماعي اين امر را ميسر مي‌كنند. يك علتش اين است كه خواننده نسبت به محتواي كتاب‌ها مطمئن نيست و فكر مي‌كند دست‌خوش سانسور شده است. لازم نيست كه حتما سانسور، سانسور عملي باشد؛ بلكه خودسانسوري، خود امري بدتر است.
او گفت: نويسنده وقتي كه جو را جو مساعدي نمي‌بيند، خودش مرتب اثر را غربال مي‌كند و اجازه نمي‌دهد كه حرفش درست جلو بيايد؛ درواقع مي‌ترسد. بنابراين ما با دو نوع سانسور روبه‌روييم؛ سانسوري كه از بيرون بر اثر تحميل مي‌شود و خودسانسوري كه اين يك بيش‌تر به كتاب لطمه مي‌زند.
وي همچنين گفت: در آثار گذشتگان، مسلما اين كار را نمي‌توان كرد. سعدي يا ناصرخسرو و بيهقي را كه نمي‌توانند سانسور كنند. اين‌ها جزو آثار مهم زبان فارسي هستند. حافظ يك منتقد شديد اجتماعي بود و اگر در اين دوره ها مي‌زيست، چه بسا كه برخي حرفهايش از سانسور رهايي نمي يافت يا خودش خودسانسوري مي‌كرد؛ همچنان كه مي‌دانيم حافظ پر از خودسانسوري است.
اسلامي ندوشن افزود: درواقع با حرف‌هايي كه حافظ بر زبان آورده است، اگر واقعا در مقام يك شاعر بزرگ جهاني نبود، جلويش گرفته مي‌شد؛ ولي خب او را نمي‌شود سانسور كرد؛ اگر حافظ هم نباشد، پس ديگر چه كسي.
وي يادآور شد: يك نوع ركود انديشه‌يابي در كشور وجود دارد؛ يعني كنجكاوي دست‌خوش ركود است و خودش را بروز نمي‌دهد. مردم احساس احتياج براي ياد گرفتن ندارند. دانشگاه هم كه وظيفه دارد ذهن جوان را بسازد و كنجاوي‌اش را برانگيزد، چنين نيست؛ استاد در دانشگاه هم از ترس اين‌كه اگر حرفي بر زبان بياورد كه كج باشد، بازخواست خواهد شد، تلاش چنداني نمي‌كند و به استادي بي‌رمق براي دانشگاه تبديل مي‌شود.
اين پژوهشگر برجسته درباره‌ي كتاب‌هاي حوزه‌ي داستان و شعر كه ازسوي نويسندگان و شاعران معاصر تاليف مي‌شوند نيز گفت: من فرصت اين‌كه همه اين نوشته‌ها و آثار را مطالعه كنم، ندارم؛ ولي در يك نگاه كلي مي‌بينم كه شكاف و فاصله‌ي بزرگي بين نويسندگان معاصر با فرهنگ تاريخ و ادبيات ايران هست. به عبارتي، برخي از اين گروه غوره نشده، مويز شده‌اند و فوري با خواندن چند ترجمه خارجي اقدام و شروع به انتشار آثاري كرده‌اند؛ بدون آن‌كه پشتوانه‌ي گذشته‌ي فرهنگي داشته يا زبان فارسي را درست ياد گرفته باشند.
وي با اشاره به شاعران نوپردازي كه عنوان‌هايي چون پست‌مدرن را هم‌واره بر زبان خود جاري مي‌سازند، اظهار داشت: در حال حاضر اين شاعران نوپرداز، مرتب نثر عمودي صادر مي‌كنند و مي‌نويسند كه كاملا مشخص است با مبادي فرهنگي ايران آشنا نيستند. تجدد و رو به آينده داشتن، هميشه خوب است؛ اما اگر اين نوگرايي پايه‌اي نداشته باشد، كاري بيهوده صورت گرفته است.
اسلامي ندوشن افزود: الان مقدار زيادي از اين شعرهاي پست‌مدرن، صرفا براي آن‌كه شاعرش نشان دهد با بقيه فرق دارد، گفته مي‌شود. حتا طرز نوشتن و نقطه‌گذاري‌اش متفاوت است. اين تقليد از پست مدرن، سفيد و نيمايي، اگر از خواننده استقبال نيابد، به جايي نمي‌رسد؛ چون ادبيات و شعر، جوابش را از خواننده مي‌گيرد و متاعي است كه براي صاحبش نمي‌ماند.
وي افزود: معتقدم كه بسياري از اين نوها كه در حال حاضر به بازار مي‌آيند و مطبوعات هم مي‌خواهند با آن‌ها صفحه‌هايشان را پر كنند، خواننده ندارند و بين گروه خود اين جوانان دست به دست مي‌چرخند. اين‌ها تنها رديف كردن يك سلسله كلمات است كه هيچ معنايي از آن‌ها به‌دست نمي‌آيد و ذهن جوانان را مغشوش كرده و به دنبال كار جدي‌تر نمي‌روند.
محمدعلي اسلامي ندوشن در بخش پاياني گفته‌هايش در پاسخ به نقش و تاثير سياست‌گذاري‌هاي متوليان فرهنگي در سال‌هاي اخير بر حوزه‌ي كتاب و فرهنگ، با اشاره به تعداد عنوان‌هايي كه ازسوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به‌عنوان آثار منتشرشده در سال اعلام مي‌شود (40 هزار عنوان كتاب)، به خبرنگار ايسنا توضيح داد: در اين‌باره، بايد به نتيجه‌ها نگاه كرد. اين رقم، رقم كمي نيست و اگر واقعا اين آمار درست باشد، خودش دليلي بر شكست فرهنگي است؛ چون سياست كميتي دنبال شده است؛ نه كيفيتي. آيا كسي بررسي كرده كه در اين كتاب‌ها چه نوشته شده و براي كشور چه نتيجه‌اي حاصل كرده است؟ از خبرهايي هم كه منتشر مي‌شوند، در مي‌يابيم كه ناشر نيمي از كتاب‌ها، خود مؤلف بوده است و اين علامتي است به اين معنا كه در كار نشر حساب و كتابي نيست. معتقدم كه در سال‌هاي اخير روش‌هاي خوبي در حوزه فرهنگ اعمال نشده است؛ به‌طوري‌كه خود ناشران فعال هم صدايشان درآمده و در اعتراض، قطع سهميه‌ي كاغذ را خواستار شده‌اند.
وي عنوان كرد: بنابراين اين كار فرهنگ‌ساز نيست و فقط مي‌تواند براي پر كردن صفحه‌ي روزنامه‌هاي و مجله‌ها خوب باشد؛ و الا خريد و خواندن كتاب در حد حقير و فقير باقي مانده است.
*
دكتر محمدعلي اسلامي ندوشن در سال 1304 در ندوشن از توابع شهر يزد متولد شد. وي كه در نه سالگي پدر خود را از دست داد، تحت تعليم و آموزش مادر قرار گرفت. پس از گذراندن تحصيلات ابتدايي و فراگيري برخي متن‌هاي كهن در نزد يك روستايي اديب و كسب تحصيلات متوسطه جهت اخذ ديپلم ادبي، به دبيرستان البرز راهي شد. سپس در دانشكده‌ي حقوق دانشگاه تهران پذيرفته شد آنگاه به اروپا رفت.
پس از بازگشت به ايران، هم‌زمان با كار در دادگستري، به تدريس در دانشكده ها نيز مبادرت ورزيد. در واخر دهه‌ي 1340 از طرف پرفسور فضل‌الله رضا ـ رييس وقت دانشگاه تهران ـ به همراه استاداني چون مرتضي مطهري، احمد فرديد، دانش‌پژوه، فلاطوري و ايرج افشار، براي تدريس در دانشگاه تهران دعوت شد كه در دانشكده‌ي ادبيات و ساير دانشكده‌ها، به تدريس ادبيات تطبيقي، نقد ادبي و شاهنامه پرداخت.
به گفته‌ي خودش، هم‌زمان با انقلاب فرهنگي و بسته شدن دانشگاه، به تقاضاي شخصي بازنشسته شد.
محمدعلي اسلامي ندوشن فعاليت شعري‌اش را با چاپ شعرهايي در مجله‌ي «سخن» و بعد «پيام نور» آغاز كرد و اگرچه شعرهايش در برخي از شاعران همچون فروغ فرخزاد تاثير گذاشت؛ اما به‌زودي به نثر روي آورد.
ندوشن درباره شعر معتقد است: بعد از 28 مرداد در ادب فارسي مقدار زيادي حقيقت شعر در پاي سياست قرباني شده است.
وي درباره موضوع‌هاي مختلفي نوشته است از حقوق بشر گرفته تا فردوسي عقب‌ماندگي و دموكراسي تا سفرنامه به كشورهاي مختلف؛ اما ايران، سهمي بزرگ در آثار او دارد و درواقع، نويسنده‌اي عميقا ايراني است.
از اين استاد فرهنگ و ادب پارسي، تاكنون بيش از 40 عنوان كتاب و پژوهش و تعدادي مقاله منتشر شده است كه تعدادي از آن‌ها به اين شرح است: ايران را از ياد نبريم، به دنبال سايه‌ي هماي، فرهنگ و شبه فرهنگ، درباره‌ي آموزش، گفتيم و نگفتيم، صفير سيمرغ، آزادي مجمسه، در كشور شوراها، آواها و ايماها، داستان داستان‌ها، ايران چه حرفي براي گفتن دارد، ابر زمانه و ابر زلف، افسانه و افسون، روزها (سرگذشت) و...
«باران نه رگبار» گزارشي از 42 كتاب اسلامي ندوشن است كه انتشارات نغمه‌ي زندگي به‌تازگي آن‌را منتشر كرده است.
وي همچنين علاوه بر پايه‌گذاري مؤسسه‌ي پژوهشي ـ فرهنگي فردوسي، سردبيري و صاحب امتيازي فصل‌نامه‌ي «هستي» را كه به موضوع ايران‌شناسي و فرهنگ اختصاص دارد نيز عهده‌دار است.
گزارش از خبرنگار ايسنا: مريم كريمي
انتهاي پيام
- در زمینه انتشار نظرات مخاطبان رعایت چند مورد ضروری است:
- -لطفا نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- -«ایسنا» مجاز به ویرایش ادبی نظرات مخاطبان است.
- - ایسنا از انتشار نظراتی که حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های دین مبین اسلام باشد معذور است.
- - نظرات پس از تأیید مدیر بخش مربوطه منتشر می‌شود.
نظرات