حجت الاسلام والمسلمین محمدباقر مشکاتی در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار ایسنا در قم که به مناسبت روز موزه انجام شد به معرفی موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) پرداخت.
ایسنا: در خصوص پیشینه موزه و موزه‌داری در ایران و جایگاه موزه فاطمی در این عرصه بفرمایید.
به نظر بنده که به صورت متمرکز بیش از ۱۰ سال در زمینه تاریخ، آرشیو و اسناد همچنین موزه و موزه داری مطالعه، تحقیق و فعالیت علمی و عملی داشته‌ام؛ موزه آستانه قم چه در تعریف سنتی و چه در تعریف نوین موزه، نخستین موزه ایران اسلامی محسوب می‌شود.
برای اثبات این ادعا می‌بایست به عرض برسانم که در تاریخ موزه و موزه داری ایران از گنجینه‌های نمایش یافته در اندرونی دربار سلاطین قاجار به عنوان موزه یاد می‌شود درحالی که از تعریف موزه بر می‌آید که باید درب این نهاد اجتماعی به روی عموم مردم گشوده باشد و دست کم بخشی اشیاء و آثار  آن در معرض همگانی قرار بگیرد؛ بنابراین نمی‌توانیم آن را موزه بنامیم چراکه کلید آن دست شخص شاه بوده و امکان بازدید برای توده‌های مردم نبوده است.
از این روی در تاریخ یک صدساله موزه داری ایران، "گنجینه اختصاصی" دربار شاهان قاجار را با تسامح "موزه واره" یا "شبه موزه" می‌نامیم.
اواخر قاجار و دوره پهلوی اول، چند شبه موزه دیگر نیز در در برخی مراکز نظامی یا علمی یا حکومتی ایجاد می‌شود که در واقع "اختصاصی" بوده‌اند و آن‌ها را نه می‌توان "موزه عمومی" خواند و نه "موزه خصوصی" قلمداد کرد.  
بنابراین اولین موزه ایران یا بهتر بگویم اولین موزه عمومی ایران بر اساس تعریف نهاد موزه، موزه آستانه قم است که ۲ سال قبل موزه ایران باستان، رسما در آبان ماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی با یک ساختمان موزه‌ای مستقل، در ظلع جنوبی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در قم تاسیس و گشایش یافته است.
موزه آستانه در ساختمان قبلی که دو تالار نمایش و بخش اداری داشته بیش از چهل سال خدمات موزه‌ای ارائه داده تا اینکه پس انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۱ شمسی به مکان فعلی در ظلع شمالی حرم مطهر فاطمی واقع در میدان آستانه نقل مکان کرده است.
اما اگر نگاه سنتی و پیشینه گرایانه به نهاد موزه داشته باشم و موزه واره‌های اواخر قاجار و اوایل پهلوی را موزه تلقی کنیم، بایستی به پیشینه چندساله موزه فاطمی نیز بپردازیم.
طبق قرائن و شواهد تاریخی مراحل شکل‌گیری اولیه مخازن ارزشمند آستانه مقدسه قم دست کم به میانه دوره اسلامی بر می‌گردد و بدون تردید گنجینه نفایس و خزانه این آستان مبارک از دوره صفویه رسما دارای متصدی معینی به عنوان "خازن" یا "خزانه‌دار" بوده است.
خازن وظیفه حفظ و نگهداری گنجینه‌های تاریخی و اشیاء و وسایل قدیمی حرم مطهر فاطمی که بسیار ارزشمند و متنوع نیز بوده‌اند را برعهده داشته و از طرف شاهان وقت منصوب می‌شده است.
شغل خازنی تا قبل تاسیس موزه آستانه، در این آستان مبارک بوده است و جالب است برای افراد خاصی خزانه آستان در معرض بازدید هم بوده است درست مثل شبه موزه‌های درباریان قاجار.
پرفسور پوپ آمریکایی یکی از رجالی است که در دهه اول سده اخیر از خزانه نفیس آستان بازدید داشته است.
موزه فاطمی اولین موزه وقفی ایران و جهان و اولین موزه بارگاهی ایران و جهان نیز هست.
این موزه بسیار غنی، متنوع و ارزشمند در واقع موزه ملی محسوب شده و  تنها موزه تاریخی و هنری قم است.
اگر با تسامح موزه ایران باستان موزه مادر ایران تلقی کنیم، موزه آستانه قم را می‌توانیم موزه مادر بزرگ ایران بنامیم.
ایسنا: اصلی‌ترین تغییرات موزه آستان از گذشته تا کنون چه بوده است؟
در گذشته موزه آستانه قم همچون اغلب موزه‌های ایران اصطلاحا شیء محور چیدمان و چینش شده بود و علی‌رغم زحمات فراوان موزه داران و کارکنان پرتلاش آن، به لحاظ گفتمانی و چیدمانی نارسایی‌ها و ایراداتی داشت که لازم بود مطالعه و آسیب شناسی شده و در واقع با راهبرد و رویکرد نو و با رعایت حداکثری اصول موزه داری، بازچیدمان شود.
یکی دغدغه‌های بجا و متراکم در متولیان آستان و مسئولان حوزه فرهنگی، نبود تالار و یا گنجینه‌ای ویژه بارگاه فاطمی و صاحب این بارگاه در موزه بود و اینکه آن‌چنان که باید به اهداف و آرمان کریمه اهل بیت(ع) که این موزه متعلق آستان آن بزگوار است، پرداخته نشده بود.
به همین منظور و برای حل این مسئله بررسی‌های دقیق و مطالعات گسترده‌ای صورت گرفت و نهایتا تصمیم بر این شد که یک تالار به صورت موضوعی و مفهومی با عنوان عترت ایجاد شود تا اشیاء و آثار متعلق به دوران اسلامی در آن با سناریو جدیدی چیدمان و چینش گردد.
در سال ۱۳۹۹ از فرصت تعطیلی کرونا استفاده کردیم و تغییر و تحول مثبت و اساسی را با الگوی "موزه محتواگرای توحیدمحور" را ایجاد کردیم.
ایسنا: لطفا بخش‌های مختلف موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) را تشریح کنید.
به لطفا بانوی کریمه و تطبق چیدمان جدید محتواگرا و آموزنده؛ تالار عترت با ۱۰ گنجینه و ۳۲ گنجواره و تالارعبرت با ۶ گنجینه و ۲۸ گنجواره ارزشمند از آثار باستانی، تاریخی، فرهنگی و هنری طرح‌ریزی و اقدام کردیم.
علاقه‌مندان به موزه و میراث کریمه می‌توانند از ده‌ها گونه اشیای موزه‌ای از جمله آثار باستانی و تاریخی چند هزارساله مِفرَغی و سفالینه، آثار شیشه و کاشی، آثار فلزی، آثارچوبی، پارچه و فرش‌ها، مهرها و نگین‌ها، تمبرها و سکه‌ها و مدال و نشان‌های ورزشی را در گنجینه‌های تالار عبرت موزه فاطمی بازدید فرمایند.
همچنین، در تالار عترت موزه فاطمی که بر اساس آثار و دستاوردها سفر تاریخی و تمدن ساز حضرت فاطمه معصومه(س) از شهر مدینه به شهر قم، بازچیدمان شده است، بازدیدکنندگان و دوست‌داران میراث فرهنگی در چیدمان تالار عترت، اشیای تاریخی و متبرک هزار ساله بارگاه شریف فاطمی از جمله کاشی‌های ۸۴۰ ساله مرقد مطهر فاطمی، آثار ضریح و گنبد قدیمی و صدها اثر نفیس دیگر مربوط به فرهنگ زیارت، فرهنگ خدمت، مشاغل و آیین‌ها و مراسم قدیمی و فرهنگ قرآنی به ویژه دست خط و قرآن‌های خطی منسوب به امامان معصوم(ع)، همچنین آثار متبرک عتبات عالیات را، مشاهده کنند.
ایسنا: آمار بازدیدکنندگان از موزه آستان به چه صورت است؟
آمار کلی بازدیدکنندگان موزه با وجود تعطیلات کرونایی که داشتیم در سال ۱۴۰۰ حدود ۳۰۰ هزار نفر بوده که نسبت یک ساله مشابه قبل از کرونا رشد ۲۰ درصدی و نسبت دوره کرونا رشد ۴۰ برابری را نشان می‌دهد.
همچنین تعداد گردشگران و توریست‌های خارجی حدود هزار نفر ثبت شده ‌که از این تعداد ۵۰۰ نفر در ۲۰ گروه از موزه بازدید داشتند.
در طرح بهارانه امسال نیز ۱۴ هزار دانش آموز قمی با بلیط رایگان و نیم بها از موزه فاطمی بازدید خواهند کرد.
ایسنا: اگر امکانش هست بازدید را به دو بخش زائرین قمی و غیرقمی تفکیک کنید.
در ایام معمولی ۷۰ درصد بازدیدکنندگان از شهر قم هستند ولی در ایام تعطیلات پیوسته مثل ایام نوروز یا دهه کرامت برعکس میشه و ۷۰ درصد زائران و گردشکران ایرانی و غیر ایرانی از موزه بازدید می‌کنند.
همچنین از کشورهای غربی مثل آمریکا، آلمان، اتریش، انگلستان و یونان و ترکیه گرفته تا لبنان، عراق و کویت، امارات، قطر، عربستان، تانزانیا و از کشورهای شرقی مثل هند، پاکستان و تایلند در سال گذشته توریست جذب موزه شده که در سه ماه پایانی سال گذشته، رشد ۵۰ برابری نسبت به مدت مشابه قبل از کرونا نشان می‌دهد.
ایسنا: جذاب‌ترین و مورد استقبال‌ترین بخش موزه آستان کدام بخش است؟
با توجه تنوع بالای چهل گونه‌ای آثار موزه فاطمی برای سلیقه‌های گوناگون اعم از ایرانی و غیر ایرانی؛ گنجینه‌ها و آثار شاخص بسیار جذاب وجود دارد.
برای کودکان و نوجوانان بزرگترین‌های موزه مثل بزرگترین قرآن خطی ایران در دوره قاجار، گنجواره سلاح‌های گرم و سرد به ویژه نیزه بسیار بزرگ قاجاری، گنجواره آبزیان تاکسیدرمی شده و تندیس‌های سنگی خادمان حرم و... و همچنین برای عموم بازدید کنندگان گنجواره بیت النور یعنی عبادتگاه نمادین بانوی کرامت که با ترکیب آثار موزه‌ای و هنری فاخر ایجاد شده، قرآن‌های خطی منسوب امامان معصوم(ع)، آثارهای گنبد و ضریح‌ها و زیارت نامه‌های قدیمی حرم، مخصوصا کاشی‌های زرین فام مرقد مطهر حضرت معصومه(س) با قدمت۸۴۰ ساله، گنجواره مشاغل قدیمی و گنجواره آیین‌های قدیمی حرم، فرش بسیار بزرگ شاه عباسی که با قدمت صفوی که از عجایب هفت گانه فرش جهان است، بیشترین استقبال را داشته است.
آثار مفرغی چندهزارساله و درب‌های قدیمی حرم مطهر و قندیل‌ها و آثار روشنایی حرم نیز ازجمله جاذبه‌های پرطرفدار بازدیدکنندگان موزه فاطمی است.
ایسنا: نکته پایانی اگر دارید بفرمائید.
نکته پایانی اینکه موزه وقفی از ابتدا مردم پایه بوده و با فراهم آوری اشیاء و آثار اهدایی و وقفی و نذری مردمی به بارگاه و موزه فاطمی شکل گرفته است و لذا از عموم دوست‌داران میراث فرهنگی و صاحبان آثار تاریخی و هنری دعوت می‌کنم که با اهدای آثار ارزشمند خود نام خود را به عنوان واقف یا اهداگر در دفتر موزه ثبت کنند و یاد و نام خود را تاریخ این بارگاه نورانی جاودانه و ماندگار کنند.
انتهای پیام