سال گذشته بارش‌های بهاری در گناباد منجر به وقوع سیلاب شد و با سرازیر شدن حجم بالایی از رواناب به مناطق پایین‌دست از جمله شهرهای گناباد و بیدخت و روستاهای بهاباد، مند، قوژد و... خسارات سنگینی در این مناطق بر جای گذاشت. خساراتی که در بسیاری از بخش‌ها و از جمله قنات‌ها قابل توجه و البته قابل تامل بود و مسئولان در همان زمان قول دادند پیگیری‌های لازم در زمینه مدیریت این بحران را داشته باشند. یک سال از وقوع سیل گذشت و سال جاری و در اولین روزهای اردیبهشت بار دیگر بحران سال گذشته تکرار شد.

انصاف نیست اگر بگوییم کاری انجام نشد اما شاید کمی دیر بود و باز هم آنچه از این سیلاب بر جای ماند، چیزی نبود جز حجم عظیم رواناب هدررفته و حجم عظیم‌تر خسارات بر جای مانده و قول‌های مسئولانه‌ای که گاهی با گذشت زمان در زیر همین گل و لای مدفون می‌شود.

راهکار مواجهه با این بحران و نحوه مدیریت صحیح آن تغذیه مصنوعی آب زیرزمینی از طریق احداث بندهای پخش سیلاب یا حوضچه‌های تغذیه استاندارد است.

تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها در تمام دنیا رایج است

رودخانه‌های دشت گناباد از ارتفاعات جنوبی دشت شروع و به سمت شمال امتداد دارد که همگی بعد از عبور از گناباد وارد دشت عمرانی شده به کال‌شور ریخته و در نهایت وارد کویر نمک بجستان می‌شود، این سیلاب‌ها روی سه دشت تاثیر گذاشته و باعث تغذیه منابع آب زیرزمینی می‌ شود و روند طبیعی آن نیز همین است. البته طبیعی است که با افزایش شدت بارندگی و سرعت زیاد سیلاب میزان نفوذ به منابع زیرزمینی کاهش می‌یابد.

بنا بر نظر حجت میرانی مقدم از کارشناسان صاحب‌ نظر در این حوزه که دکترای آب‌های زیرزمینی دارد، برای افزایش میزان نفوذ سیلاب و جلوگیری از هدررفت آب و همچنین کاهش خطرات سیلاب باید سازه‌هایی در حاشیه رودخانه‌ها در بالادست دشت احداث شود تا آب در آن ذخیره و به منابع زیرزمینی نفوذ کند.

یکی از روش‌های تغذیه مصنوعی و استفاده صحیح از حجم بالای آب ناشی از رواناب‌ها، احداث بندها یا حوضچه‌هایی در مناطق مناسب و هدایت آب رودخانه به داخل آن‌ است و گاهی چنانچه لازم باشد داخل حوضچه‌ها چاه‌هایی مخصوص برای افزایش سرعت نفوذ آب حفر می‌شود.

تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی در تمام دنیا استفاده می‌شود، این روش در خیلی از مناطق دنیا رایج بوده و از جمله یکی از پروژه‌های شاخص در آریزونای امریکاست. پروژه‌هایی که تحت عنوان managed aquifer recharge است که بر اساس آن حوضچه‌هایی بزرگ در دشت آریزونا که خشک است، احداث شده و آب از رودخانه‌های مناطق مرطوب به آن‌ها منتقل می‌شود. در کشور ما نیز این حوضچه‌ها در دشت‌های قزوین، ورامین و گرمسار احداث شده است.

مشکل اصلی اجرای غیراصولی و رها کردن طرح‌ها به حال خود است

بنا بر گفته این کارشناس در دشت گناباد نیز طرح آبخوان‌داری که شامل چندین بند خاکی پخش سیلاب است، در دهه ۷۰ احداث شده است. در بالادست دشت و مادرچاه قنات‌های دشت گناباد چند بند خاکی توسط جهاد کشاورزی احداث شده است. بلافاصله در پایین دست بندهای خاکی جهاد، منابع طبیعی بند خاکی به طول ۶ کیلومتر احداث نموده که در بارندگی اردیبهشت ۱۴۰۰ بعد از شکست پی‌درپی خاکریزهای جهاد و ورود حجم زیادی از آب به درون آن به دلیل عدم توانایی عبور حجم رواناب مازاد این بند نیز سرریز شد، از چند نقطه شکست و حجم زیادی از آب به طرف پایین دست جاری شد که باعث ویرانی قنات‌های بهاباد و نوغاب شد که هنوز با صرف هزینه‌های زیاد تاکنون بازگشایی نشده‌اند و بقیه قنات‌ها همچون قنات قصبه، علی‌آباد، ده جویمند، سموئی و... شانس آوردند که تخریب نشدند.

سال جاری نیز چون همان بندها بازسازی نشده بود، رواناب‌ها مهار نشد و دوباره سیلاب وارد شهر و روستاهای اطراف شد و خسارت به بار آورد.

میرانی معتقد است بررسی‌ها و شواهد نشان می‌دهد بعد از احداث بندهای خاکی فوق‌الذکر سیلابی در رودخانه‌های گناباد رخ نداده و همان بندها از وقوع سیلاب جلوگیری می‌کرد ولی عیب کار اینجاست که این پروژه‌ها بعد از احداث به حال خود رها شده و آنطور که باید به آن رسیدگی نشد؛ در حالی که باید دوره‌ای لایروبی و مرمت می‌شد و نقاط ضعف آن شناسایی و بر طرف می‌شد.

در سیل اخیر گناباد بیش از ۱.۵ میلیون متر مکعب آب هدر رفت

تخمین کارشناسان از میزان هدر رفت آب در سیلاب اخیر گناباد بین ۱.۵ تا ۲.۵ میلیون متر مکعب رواناب است که متاسفانه هدر رفت. با توجه به موارد گفته شده و براساس نظر کارشناسان لازم است یک پروژه تغذیه مصنوعی حوضچه‌ای و چاه تغذیه در بالادست دشت گناباد احداث شود؛ حتی اگر امکان اجرای چنین طرحی نیست، همان بند شکسته منابع طبیعی بهتر است بازسازی شود. البته بازسازی اصولی و با سرریز های مناسب و داخل آن نیز چند چاه تغذیه می‌توان حفر کرد تا سرعت نفوذ آب افزایش یابد و سالانه به طور منظم لایروبی شود. همچنین برای استفاده از رواناب مازاد سرریز شده می‌توان در پایین دست آن یک حوضچه دیگر احداث کرد.

براساس نظر این کارشناس حوزه آب‌های زیرزمینی چنانچه این طرح اصولی اجرا شود، برای تغذیه قنات‌های دشت گناباد بسیار مفید خواهد بود، مخصوصا اینکه موقعیت بند خاکی در بالادست مادرچاه قنات‌های دشت قرار دارد و در صورت اجرای طرح تغذیه مصنوعی رواناب‌ها به جای اینکه در قالب سیلاب وارد شهر و روستاها شود و بعد از کلی خسارت از دشت خارج شود، باعث افزایش آب‌دهی قنات‌ها خواهد شد. البته باید این نکته را نیز مد نظر داشت که کوچکترین سهل‌انگاری در مطالعه، طراحی، ساخت یا نگهداری این سازه‌ها با توجه به اینکه در بالادست قنات‌ها قرار دارد، باعث آسیب جدی به آن‌ و خسارت‌های جبران‌ناپذیر خواهد شد.

وی نبود بودجه یا عدم پیگیری مسئولان مربوطه برای اخذ بودجه یا در اولویت قرار نداشتن این طرح‌ها را از موانع پیش ‌روی اجرای طرح‌های مذکور می‌داند.  

با توجه به اینکه دشت گناباد نه تنها در کشور بلکه در دنیا از نظر فعال بودن چندین رشته قنات عمیق و با طول و قدمت زیاد منحصر به فرد است، با احداث این بندها جلوی سیلاب‌های مخرب تا حد زیادی گرفته می‌شود. همچنین از سیلاب استفاده بهینه شده و با تغذیه آبخوان گناباد از افت سطح آب‌های زیرزمینی در آبخوان و از بین رفتن این میراث ارزشمند آبی جلوگیری می‌شود.

در سیل اخیر گناباد که ۱۱ اردیبهشت سال جاری به وقوع پیوست، سیل و تگرگ تنها در بخش کشاورزی بیش از ۲۷ میلیارد و ۹۰۷ میلیون تومان خسارت بر جای گذاشت.

انتهای پیام