دوران غيبت صغراي امام زمان(عج) (260 – 329 هجري قمري) مقطع زماني مهمي در تاريخ تشيع است. در اين دوران امام دوازدهم شيعيان از انظار عامه مردم غايب شد و نظام "وكالت" كه از ديرباز در جامعه‌ شيعه به دلايلي از جمله گسترش و پراكندگي جامعه شيعي و عدم امكان دسترسي مستقيم همگان به امام(ع) و نيز محدوديت عملكرد و روابط ائمه(ع) با شيعيان متداول بود، با آغاز دوران غيبت در قالب جديد خود، يعني نيابت تكامل يافت. در اين دوران امام دوازدهم فعاليت‌هايشان را بدون حضور مستقيم در جامعه دنبال مي‌كردند و جامعه شيعه را از طريق نماينده برگزيده خود كه سفير يا نايب خاص امام ناميده مي‌شدند، رهبري مي‌كردند.

نايبان خاص امام زمان(عج) در واقع وظيفه داشتند اقدامات لازم را در جهت رهبري جامعه شيعه با توجه به دستورهاي صادره از جانب امام(عج) انجام دهند و يكي از مهمترين وظايف آنان مخفي نگه‌داشتن نام و محل زندگي امام و حتي مسئله ولايت و جانشيني ايشان بود. هر چند نايبان خاص وظيفه داشتند وجود امام دوازدهم را براي شيعيان و افراد مورد اعتماد به اثبات برسانند تا جامعه شيعه را از حيرت و سرگرداني و تمايل به فرقه‌هاي ساختگي جديد بازدارند، از ديگر وظايف نايبان حل و فصل مشكلات و مسائل ديني مردم و گرفتن وجوه شرعي، همچون خمس و زكات و تحويل آن به پيشواي شيعيان محسوب مي‌شد كه اين عمل از طريق وكلايي كه در شهرها معين مي‌شدند انجام مي‌شد.

بدين ترتيب نظام نيابت با نظارت دقيق امام زمان(عج) به كار خود ادامه مي‌داد و با راهنمايي‌هاي آن حضرت به اداره جامعه بزرگ شيعه در عصر غيبت مي‌پرداخت.

در طول اين مدت چهار نفر، عثمان بن سعيد عمري، محمد بن عثمان، حسين بن روح و حسين‌بن روح نوبختي به عنوان نايب خاص دوازدهمين پيشواي شيعيان معرفي و تعيين شدند كه تنها رابط شيعيان با امام زمان خود بودند و حتي نامه‌هاي آنها از طريق اين نايبان به دست امام مي‌رسيد و به جز اين چهار تن كه نواب اربعه خوانده شده‌اند و در راس نظام نيابت قرار داشتند، وكيلان متعددي هم در شهرهاي مختلف معين مي‌شدند كه رابطان شيعيان و نايبان خاص بودند.

خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) در سرويس دين و معارف اسلامي با پرداختن به زندگاني و احوال اين بزرگان سعي خواهد كرد گوشه‌اي از درياي بيكران معرفت آنان را كه به واسطه اتصال به خاندان عترت كسب شده، بيان كند.

حسين‌بن روح نوبختي؛ آخرين نايب امام زمان(عج)

حسين‌بن روح پيش از وفاتش به دستور صريح امام، ابوالحسن علي بن محمد سمري را به جانشيني خود در نيابت خاصه تعيين كرد. خاندان سمري از خاندان‌هاي معروف و به نام شيعه بود. بسياري از اعضاي اين خاندان در بصره مي‌زيستند. آن‌ها نيمي از درآمد املاك بسيار خود را وقف امام يازدهم كرده بودند كه هر سال درآمد آن را نزد امام مي‌فرستادند و با آن حضرت مكاتبه داشتند. بعضي از وابستگان سمري نيز از كارگزاران امام دوازدهم(عج) محسوب مي‌شدند؛ از جمله آنها علي بن محمد بن زياد بود كه پيشتر وكيل امام دهم و يازدهم بود و كتابي به نام الاوصياء در اثبات امامت امام دوازدهم نوشت.

اين نكات نشان مي‌دهد نايب چهارم از خانداني اصيل بود كه در خدمتگزاري به ائمه(ع) و شيعيان از شهرتي برخوردار بودند. با توجه به اين امر، طبيعي به نظر مي‌رسيد سمري در مساله نيابت، با مخالفت كمتري از سوي بقيه علما و برجستگان شيعه روبرو شود، به ويژه آنكه طولاني شدن مدت غيبت، ايمان عده‌اي را متزلزل مي‌ساخت. دوران نيابت نايب چهارم كوتاه بود و درباره جزئيات فعاليت‌هاي او اطلاعات چنداني در دست نيست. ظاهرا در اين دوران تغيير و تحول خاصي صورت نگرفت و اين طور پيداست كه همه شيعيان او را به عنوان نايب راستين امام پذيرفته بودند و وجوه شرعي را به وي مي‌پرداختند. اين امر حاكي از آن است كه نظام نيابت تا اين زمان، در جامعه شيعه جاي خود را به طور كامل باز كرده و از نظر همگان پذيرفته شده بود.

سمري در پانزدهم شعبان سال 329 قمري، پس از حدود سه سال نيابت و بدون وقوع رويداد خاصي، درگذشت و جنازه‌اش را در بغداد دفن كردند. يك هفته قبل از وفاتش نامه‌اي از امام(ع) به دست او رسيده بود كه خبر وفات او را ذكر كرده و در آن چنين آمده بود: "خداوند اجر برادران ايماني تو را در مرگ تو زياد گرداند. تو تا شش روز ديگر از دنيا خواهي رفت، پس امور خود را مهيا كن و به كسي وصيت نكن كه پس از مرگت جانشين تو گردد. غيبت دوم آغاز شده است و ظهوري نخواهد بود مگر با اجازه خداي عزوجل، كه آن هم پس از زمان طولاني و سخت شدن دل‌ها و پر شدن زمين از ظلم، رخ خواهد داد. كساني نزد شيعيان من خواهند آمد كه ادعاي ديدار مرا مي‌كنند. بدان كه هر كس پيش از قيام سفياني و نداي آسماني ادعاي ديدار مرا بكند، دروغگوي افترازننده است. و لا حول و لا قوه الا بالله العلي العظيم."

در آخرين روزهاي حيات محمدبن علي سمري، گروهي از وكيلان شيعه نزد او آمدند و درباره نايب پس از او پرسيدند؛ ولي او كسي را معرفي نكرد و در پاسخ گفت: "خداوند اموري دارد كه خود،‌ آن‌ها را به انجام مي‌رساند." بدين ترتيب، از اين پس كسي، از جانب امام دوازدهم به نيابت خاصه تعيين نشد و اين امر به منزله آغاز غيبت كبرا تلقي مي‌شود.

منبع: «اوضاع سياسي، اجتماعي و فرهنگي شيعه در غيبت صغري، حسن حسين‌زاده شانه‌چي، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، چاپ اول، بهار 1386.»

انتهاي پيام