سید احمد هاشمی در یک مقاله، با عنوان آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا، حاصل پژوهش علمی خود پیرامون چالش‌ها و پیامدهای این دوران و همچنین راهکارهای مد نظر خود را برای کاهش تاثیرات منفی و پر رنگ کردن نقاط مثبت را طرح کرده و به اشتراک گذاشته است.

متن کامل مقاله سید احمد هاشمی، دانشیار دانشگاه آزاد لامرد، که نسخه‌ای از آن در اختیار ایسنا قرار گرفته، چنین است؛

مقدمه

عصر حاضر با وجود تکنولوژی پیشرفته، علاوه بر افزایش رفاه اجتماعی گاهی انسان را دستخوش تغییراتی می‌کند. بیماری Covid ۱۹ با کرونا نیز شاید به نوعی محصول همین پیشرفت صنعتی باشد. گرچه هنوز برای تشخیص علل این بیماری زود است و گمانی زنی‌های مختلف، انتقال آن از خفاش به انسان یا حتی جنگ بیولوژیکی را دور از ذهن در نظر نمی‌گیرد ولی آن چه حائز اهمیت است، تاثیراتی است که این بیماری بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان‌ها گذاشته است (مورفی و واینس[۱]، ۲۰۲۰).

به عنوان نمونه شیوع کرونا نه تنها باعث ابتلای افراد زیادی شده بلکه تاثیر زیادی بر اقتصاد، صنایع مختلف، حمل و نقل هوایی، خرده فروشی، ورزش و سرگرمی نیز داشته است. در این برنامه با نگاهی به اهداف راه‌اندازی بانک‌های غذا به مرور گزارش‌هایی مبنی بر اینکه مردم گرسنه از بانک‌های غذا بهره نمی برند بلکه کسب و کارهای بزرگ این بانک‌ها را مدیریت می‌کنند، پرداخته می‌شود (سازمان بهداشت جهانی[۲]،‌ ۲۰۱۹). در ماه‌های گذشته خبرهای خوبی در خصوص تاثیر مثبت فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه‌ی خانگی بر محیط‌زیست به گوش می‌رسد. گزارش‌ها نشان می‌دهد به دلیل تغییرات اجتماعی، حذف بخش عمده‌ای از رفت‌وآمدها، تعطیلی کارخانه‌ها و روند بازار کار ناشی از همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ تخمین زده می‌شود میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کربنی امسال هشت درصد نسبت به سال گذشته کاهش داشته باشد. گزارش‌هایی از اروپا هم نشان می‌دهد که در ماه آوریل تعداد افرادی که در اثر آلودگی هوا در این قاره درگذشته‌اند، ۱۱ هزار نفر کمتر از مدت مشابه در سال گذشته بوده است. با این حال پیش‌بینی‌ می‌شود این تاثیرات مثبت کوتاه‌ مدت باشد و بعد از عبور از این روزهای بحرانی، با بازگشایی‌های اقتصادی و در تلاش برای جبران دوران رکود، استخراج منابع و افزایش تولید محصول، آلودگی‌های بیشتری سهم محیط‌زیست است (چن و همکاران، ۲۰۱۹). سازمان بهداشت جهانی به عمده اثرات کووید ۱۹ شامل اضطراب اجتماعی، ناامیدی، اختلال در شبکه های حمل و نقل، بازار مسکن، روابط بین فردی ، کاهش انگیزه شغلی و ... اشاره نموده است؛ مانند از جمله دیگر تاثیرات این ویروس می توان به اشاره کرد (سازمان بهداشت جهانی[۳]،‌ ۲۰۲۰).

در این رابطه یکی از نهادهای متاثر از کرونا ویروس سازمان ها و مؤسسات آموزشی مانند مدارس و دانشگاه ها بود. دانشگاه های بسیاری برای عبور از این بحران و حفظ مداوم ارائه دروس، اطمینان از تعداد جذب دانشجویان قوی و ارائه ارتباط روشن با کارکنان و دانشجویان در تلاش هستند. دانشگاه ها در این پیمایش چالش هایی را مانند حفظ ایمنی و سلامت دانشجویان، اعضای هیأت علمی و کارکنان کنونی در عین تلاش برای عادی نگه داشتن عملیات جاری و آگاهی نداشتن از اطلاعات درست و نادرست مطرح کرده‌اند (پیوپیونیک[۴] و همکاران، ۲۰۲۰). مراکز آموزش عالی در مواجهه با این چالش ها از طیفی از اقدامات برای سازگاری با این شرایط جدید مانند ارائه برخی دروس برنامه ریزی شده به شیوه آنلاین، به تعویق انداختن تاریخ آغاز برخی از دوره های آموزشی تا ترم بعد، تعویق مهلت درخواست پذیرش برای دوره های پذیرش بعدی در دانشگاه، تغییر مهلت قبول درخواست پذیرش برای ترم بعد استفاده کردند  (کیو[۵] و همکاران، ۲۰۲۰).

در حالی که در دوران ابهام آمیزی به سر می بریم، دانشگاه ها می توانند پیوسته در تلاش برای ارائه آموزش با کیفیت بالا و ارتباط استوار با دانشجویان باشند. برای انجام این کار لازم است موسسات آموزش عالی به نیازها و نگرانی‌های دانشجویان گوش دهند و خود را با به روزترین ابزارهای فناورانه ارتقاء دهند (گزارش کمیسیون سلامت ملی چین[۶]، ۲۰۲۰).

در این رابطه سازمان ملل به عنوان راهکاری پیشگیرانه، سازمان ها و نهادی بین المللی را به بازاندیشی در سازوکارهای عملیاتی خود دعوت کرده است (مونستر[۷] و همکاران، ۲۰۲۰). ضرورت توجه به نقش آفرینی آموزش عالی در صحنه های مختلف اجتماعی،‌اقتصادی،‌سیاسی و ... در ایام کرونا به مثابه ی یک نیاز قدیمی، اما با ماهیت و محتوای پیچیده تر، در همه نظام های آموزشی جهان به ویژه دانشگاه ها احساس می شود (احمد، الاف و الغزالی[۸]، ۲۰۲۰). جوامعی که توسعه آموزش عالی در شرایط بحران را به طور جد مورد توجه قرار می دهند؛ افراد جامعه را قادر می سازند زندگی در دنیای جدید را به آسانی تجربه کنند و دانش ها، ارزش ها، دیدگاه ها و توانایی های لازم را در این عرصه فراگیرند و گام های مؤثری را در زمینه عدالت اجتماعی و حفظ موقعیت اجتماعی بردارند (کراوفورد، ۲۰۲۰). از این رو، کیو و همکاران (۲۰۲۰)، بیان کرده اند که جامعه  دانشگاهی باید از نقش و مسئولیت های خود در قبال بحران های مختلف جوامع مانند بیماری ها را برای حل مشکلات و تبعات ناشی از آن ها آگاه شوند (کیو[۹] و همکاران، ۲۰۲۰). بر این اساس پیمایش ها و پژوهش های مداوم با هدف پشتیبانی از موسسات آموزش عالی و توسعه نقش آموزش عالی در بحران ها به عنوان ضرورتی یر قابل انکار باید مورد توجه قرار گیرد.

چالش‌ های آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا

برای ارتقای وضعیت آموزش عالی در ایام، اولین قدم شناسایی چالش های اساسی آموزش عالی مبتنی بر رویکرد نقادانه در قالب پژوهش های کیفی است. شناسایی چالش‌های آموزش عالی باعث ایجاد مدیریت کارآمد در ایام کرونا و جلوگیری از هدررفتن وقت، انرژی و کمک به آموزش عالی می‌شود.  بر این اساس چالش های اساسی حوزه آموزش عالی را باید به منظور استقرار جایگاه آموزش عالی مورد شناسایی قرار داد.

پیامدهای کرونا بر آموزش عالی

یکی از حوزه های متأثر از شیوع کرونا ویروس نظام های آموزشی بود. نظام آموزشی مانند دانشگاه ها که آمادگی لازم را در مقابله با این بحران نداشتند با شیوع این ویروس هویت و رسالت های خود را بی اعتبار شده دیدند. جوامع با مختلف نیز با مشاهده این روند تصویر مطلوب سیستم های دانشگاهی را به فراموشی سپردند (پیوپیونیک[۱۰] و همکاران، ۲۰۲۰).  چین به عنوان یکی از قطب های اقتصاد دنیا با درگیر شدن در این موضوع چاره ای جز تعطیلی مراکز آموزش عالی خود ندید. ساختار، موجودیت و روند رو به رشد دانشگاه دچار عقب گرد گردید. پژوهش هایی که عمدتا در راستای توسعه علم و فناوری بودند خود را در مبارزه ای آشکار با ویروس کرونا دیدند که ساختارهای اجتماعی را دچار خطر کرده بود. پیامدهای ناشی از این بیماری در عرصه آموزش عالی فشارهای روانی و اقتصادی زیادی را بر مشتریان دانشگاه ها وارد آورده است (گزارش کمیسیون سلامت ملی چین[۱۱]، ۲۰۲۰). به نظر می رسد آموزش عالی پیامدهای این ویروس را در حوزه های مختلف آموزشی (لغو کلاس های حضوری)، پژوهش (کاهش پژوهش های میدانی و آزمایشگاهی)، ارزیابی (عدم امکان ارزیابی دقیق دانشجویان) و سرمایه و امور مالی (تحمیل هزینه  های سرسام آور بر آموزش عالی) احساس کرده است (ژائو و چن، ۲۰۲۰).

از سوی دیگر اکثـر  فعالیت‌هایی کـه دانشگاه‌ها بـرای کاهش سرعت انتقال ویروس و حفاظت از بهداشت فردی صورت  می‌دهند تاثیرات  بی‌تناسـبی را بـر روی جمعیت‌هـای  آسـیب‌پذیر خواهـد داشـت. بـرای مثـال، دانشـجویان  کم‌درآمـد ممکن است بـرای گذراندن واحدهای مجازی به ابـزار و یا اینترنت پرسـرعت دسترسـی نداشـته باشـند. همچنیـن، احتمـال دارد کـه این دانشـجویان بـرای  هزینه‌های زندگی نیازمند مشاغل مختلفی بوده‌انـد. بـرای دانشـجویانی که به لحاظ آکادمیک مشـکل دارند، انتقال به یادگیـری مجازی بسـیار مختل کننده خواهند بـود، و موفقیت آن‌هـا را در آن تـرم تهدیـد خواهـد کـرد (بائو، ۲۰۲۰). برخی دانشـجویان ممکـن اسـت خانه‌ای نداشـته باشـند، کـه به آن بازگردند. هم‌چنین هـر فـرد از اسـتاد تـا دربـان و کارکنـان رستوران‌ها چنانچه در زمان تعطیلی محوطه‌های دانشـگاهی دریافتـی نداشـته باشـند؛ ممکـن اسـت بـا مسـائل مالی مواجه باشـند (وانگ و همکاران، ۲۰۲۰). فروشـنده‌های محلی ممکن اسـت بسـیار نیازمند تجارت دانشـگاه باشـد. دانشـگاه‌ها دغدغه‌های مالی خـود را دارنـد، امـا تـا حـد ممکـن، این مسـئله خود در شـیوه  تصمیم‌گیـری حـس برابـری را بـه نفع اقشـار آسـیب‌پذیر ایجـاد خواهـد کرد. دغدغه‌هـای دانشـگاهی و غیردانشـگاهی مهـم هسـتند؛ بـرای مثـال طرح‌هایی بـرای آغـاز و حمایت از دانشـجویان سـال آخـری زمانـی کـه وارد بـازار کار نامعلومی می‌شـوند، ارائـه شـود. بخشـی از ایـن تلاش‌هـا بایـد به سـوی حمایت از سـلامت ذهنی دانشـجویان انجام شود (گزارش کمیسیون سلامت ملی چین[۱۲]، ۲۰۲۰).

چالش های بیان شده مبین این موضوع است که اگر تمهیدات لازم اتخاذ نشود شاهد پیامدهای آشکار و پنهانی خواهیم بود که ممکن است آینده جوامع را دستخوش نابسامانی‌های بسیاری کند.

راهکارهای حفظ و بقای معنادار آموزش عالی در دوران کرونا و پساکرونا

بر اساس واقعیت‌ها می‌ توان گفت: نظام آموزش عالی از بزرگترین نظام های موجود در جامعه است که سرنوشت جامعه را مشخص می کند (کوئینگ،‌ ۲۰۱۵). تغییر و تحولات شتابناک، عدم اطمینان و پیچیدگی محیطی از جمله ویژگی­های آموزش عالی قرن حاضر است. در این فضا، دانشگاه در پی تحقق اهداف و رسالت­های خود و نقش آفرینی مطلوب است. بی تردید چنین شرایطی میدان رقابتی را بین دانشگاه و محیط به وجود آورده که آن­ها را ناگزیر به استفاده از متدهایی می­‌کند که بتوانند علاوه بر حفظ و بقای خود در این شرایط پاسخگوی نیازهای درونی و برونی خود باشند (هاشمی،‌ ۱۳۹۲). بدون شک، پاسخگو بودن و حفظ یا اکتساب آن در شرایط مختلف، چالش همیشگی هر آموزش عالی است.امروزه در نظام­های آموزشی پیشرفته و موفق، سعی می­ شود تا برای پاسخگویی، زمینه اثربخشی سازمان خود را به وجود آورند. آنها اهداف روشن و مشخصی در نظر گرفته شود و سپس در جهت نیل به آن‌ها، همه توان خود را به‌ کار گیرند (هاشمی و عباسی، ۱۳۹۵). ترک زاده (۱۳۸۸) بیان می کند در شرایط پیچیده و پویای محیطی سازمان­ها به­ طور فزاینده­ ای به ­عنوان سیستم­ های پیچیده­  سازوارشونده توصیف می­ شوند که باید به­ گونه ای پیچیده و سازوارشونده در محیط و با محیط رفتار کنند. هدف این نوع سیستم­ ها این است که پاسخگوی نیازهای محیطی باشند. بر این اساس سیستم به منظور پاسخگویی معنادار خود لازم است اثربخش باشد. این بدان معناست که بتواند در عین برخورداری از چالاکی و پویایی بالقوه و بالفعل متناسب با سطح پیچیدگی محیط، در یک جریان تعاملی در محیط و با محیط، بتوانند تأثیرات نامطلوب محیط بر خود را کنترل کنند و در عین حال، خود بر محیط تأثیرات آگاهانه بگذارند. این امر مستلزم برخورداری سیستم از انسجام درونی است.

آموزش عالی و دانشگاه های ایران آماده باشند یا نه، ناگزیرند در شرایطی که انقلاب دیجیتالی و عصر پست مدرن برای آنها تعیین کرده است زندگی کنند. شرط پست مدرن، چنانکه امانوئل کسل گفته است زیستن در «عصر دانش»، اطلاعات و ارتباطات و جامعه « شبکه ای شده» است. ما ناگزیر هستیم با تغییرات و سرعت شتابان علم و تکنولوژی و دانشگاه روز همراه و همگام شویم، هر چند تغییرات «روز» با چنان شتابی رخ می­دهند که «امروز» قبل از آنکه به رؤیت ما برسد ناپدید شده است. به نظر می رسد علی رغم تحولات چشمگیری که در آموزش عالی کشور بوجود آمده است، ما همچنان فاصله زیادی با نظام های پیشرفته آموزش عالی جهان داریم و ناگزیر  باید فاصله خود را با نظام­های آموزشی جهان کمتر سازیم تا امکان بیشتر برای تعامل و ارتباط و مبادله با آنها را بدست آوریم (هاشمی، عباسی،‌ هاشمی، ۱۳۹۷). مجموعه پژوهش ها مبین این موضوع است که در مواقع بحران سرنوشت جوامع تا حدود زیادی به نقش آفرینی آموزش عالی در پیمایش مسیر از بحران به راهکارهای عملیاتی می باشد (یو، ۲۰۱۰). از این رو به نظر می رسد در دوران کرونا و پساکرونا آموزش عالی به عنوان اصلی ترین مسیر توسعه دهنده منابع انسانی متخصص در دستیابی به روندی رو به رشد می باشد (کراوفورد، ۲۰۲۰).  بر این اساس در ایام کرونا و پساکرونا نیازمند تدابیر و راهکارهایی هستم که بتواند راهنمای نقش آفرینی مثبت و معنادار این سیستم باشد.

بر این اساس چنین به نظر می‌­رسد که؛ ما در حال گذار از عصر سازمان های سازمان داده شده در حال حرکت به دوره ­ای هستیم که سازمان­ها باید به طور مرتب فرآیندهای خودسازماندهی را به منظور پاسخ به تقاضاهای محیطی در پیش گیرند.

در شرایط بی ثبات و پویای موجود در محیط کنونی سازمان­ها با موج عظیمی از تغییرات و تحولات شتابناک روبرو هستند. تحولات پر بعد و چندلایه ای که متأثر از تعاملات باز و پویای محیطی می باشد؛ آموزش عالی را ناگزیر به استفاده از رویکردهایی نموده که بتوانند به خودبوم سازماندهی، پاسخگویی و بقای معنادار خود بپردازند (ترک زاده، ۱۳۸۸). از سوی دیگر تغییر در ساختارها و پویایی مدیریت آموزش عالی به عنوان مکانیسمی مؤثر در توسعه آموزش عالی در شرایط بحران می باشد. هاشمی (۱۳۹۲)، عنوان می­کند؛ رویکردهای ساختاری و مدیریتی آموزش عالی پیش بینی کننده آینده تحولات اجتماعی نیست و لازم است روزآمد گردد و لازم است مدیران ارشد و رهبران آموزش عالی خود را از فرآیندها و بحران­های روزمره دانشگاه جدا سازند و بدین­گونه دیدگاهی متفاوت از دانشگاه و محیط متغیر آن حاصل کنند که علاوه بر نقش آفرینی مؤثر در محیط بتوان زمینه­ی توسعه و بهبود آموزش عالی را فراهم آورند. آرین کونیگ (۲۰۱۵) در پژوهش خود با عنوان شناسایی نیازهای دانشگاه های قرن بیست و یک به منظور توسعه­ی پایدار علمی بیان می­کند؛ دانشگاه ها به منظور ترویج تغییرات سیستماتیک می بایست در شیوه های رهبری خود تجدید نظر کنند  فرصت های یادگیری برابر را برای دانشجویان مبتنی بر برنامه­های درسی جدید و فناورانه بوجود آورند.

یکی دیگر از ارکان متاثر از کرونا برنامه های درسی و آموزش است. کاپتینو و لی (۲۰۱۶) در پژوهشی با عنوان ارایه چارچوبی برای ارزیابی عملکرد دانشگاه ها در قرن ۲۱ مؤلفه­های رهبری، برنامه­ ی درسی، پژوهش و فناوری را به عنوان شاکله ­ی اصلی ارزیابی عملکرد این دانشگاه ها مورد توجه قرار دادند (به نقل از هاشمی، عباسی و هاشمی،‌۱۳۹۶). بابسیل و کاراباجال (۲۰۱۴) در پژوهش خود گسترش آموزش عالی مجازی را راهبرد اساسی توسعه آموزش عالی مبتنی بر ویژگی­های هزاره سوم برشمرده اند. از نظر آنها از جمله ویژگی­های آموزش عالی هزاره سوم عبارتند از:

۱- چند زبانه بودن دانشگاه

۲- نوآوری در شیوه های آموزش

۳- توجه به فرهنگ محلی در شیوه های آموزش

۴- تغییر در برنامه درسی با توجه به پیش نیازهای جهانی شدن (به نقل از هاشمی، عباسی و هاشمی،‌۱۳۹۶). بر این اساس یکی دیگر از ارکان پیشنهادی در آموزش عالی مباحث مربوط به توسعه برنامه درسی می باشد.

بحث و نتیجه گیری

نهاد آموزش عالی با جریان های ضد و نقیضی در جهان امروز روبروست، چنانکه به اعتقاد صاحب نظران این حوزه، آموزش عالی دچار وضعیت «فوق پیچیدگی» شده است. این جریان ها، ادراک و احساس ما را نسبت به وضع کنونی دانشگاه و آینده آن با ابهام، پیچیدگی و دو گانگی شدیدی روبرو کرده و احساس دوگانه  بیم و امید نسبت به تحولات آموزش عالی در سطح جهان بوجود آورده است. یکی از موقعیت های کنونی که آموزش عالی در آن قرار گرفته، شیوع ویروس همه گیر کرونا در سطح جهان است.

در این وضعیت دانشگاه­ها به منظور به انجام رساندن وظایف خطیر و پویایی و ارتقای خود، نیازمند الگو و ابزار مناسب برای ارزیابی و اطمینان کیفی از روند برنامه‌ها و فرایندهای مربوط و کارآیی و اثربخشی در شرایط موجود است.در وضعیت کرونا-ویروس نظام آموزش عالی کشور باید با برنامه‌ریزی دقیق در امور آموزشی، پژوهشی و تربیت نیروی انسانی، برای افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از سرمایه‌های موجود درکشور تلاش کرده و بیش از پیش نوید دهنده شکوفایی و اقتدار علمی و فرهنگی جامعه باشد. دانشگاه برای حفظ پویایی خود در ایام کرونا نیازمند برنامه ­ریزی های توسعه ای و راهبردی، بهبود فرایندها و روش ها و کنترل مستمر کیفیت است. انجام و تحقق هر یک از امور و فرایندهای مذکور همراه با برنامه‌ریزی دقیق، نیازمند اطلاعات واقعی، دقیق، مرتبط و روزآمد است.

هدف از این پژوهش بررسی وضعیت آموزش عالی در  دوران کرونا و پساکرونا می باشد. بر این اساس نتایج این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی بود نشان داد؛ آموزش عالی به منظور نقش آفرینی مثبت و معنادار خود در ایام کرونا و پساکرونا نیازمند متناسب سازی خود بر اساس مؤلفه های ساختار و مدیریت، پاسخگویی محیطی و برنامه درسی است.

انتهای پیام