مرتضی نورایی، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در وبیناری که به مناسبت روز اصفهان و به همت موزه عصارخانه شاهی، وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان برگزار شد، سخنش را با بیان این نکته که بیشترین حجم تحقیقات تاریخ محلی ایران در اصفهان وجود دارد، آغاز کرد و گفت: مفهوم تاریخ محلی و سابقه نگارش آن ممتد است. ما از دوره پیش از باستان و قرون نخستین اسلامی تا به امروز نگارش تاریخ محلی را داشته‌ایم و عمدتاً در دوره‌های که کانون‌های قدرت متکثر بوده، این تاریخ‌ها بیشتر ثبت و ضبط شده‌اند.
وی ادامه داد: تاریخ محلی از یک جهت یک مفهوم نسبی است چون منطقه نسبت به جهان، محلی محسوب می‌شود اما قاعدتاً در دوره معاصر وقتی به تاریخ شهری پرداخته می‌شود، نام تاریخ محلی را برای آن برمی‌گزینند.
این مدرس دانشگاه، خاطرنشان کرد که تاریخ محلی، شهرنگاری یا تاریخ اجتماعی، مجموعه مطالعات دوره معاصر را پوشش می‌دهد و با گذر زمان حتی اگر این تحقیقات درباره جامعه‌شناسی یا موضوعات دیگر باشد، دیگر به تاریخ تبدیل می‌شود.
نورایی، یادآور شد: در عرف و سنت، تاریخ محلی به چیزی اطلاق می‌شود که زمان و مکان پیرامون روابط انسانی را نیز پوشش بدهد و بر این اساس، حتی دیده‌ها و شنیده‌های یک مورخ نیز مبنای تاریخ محلی قرار می‌گیرد.
وی افزود: سنت تاریخ محلی نویسی مربوط به دوره‌هایی است که حکومت‌ها رقابت‌های منطقه‌ای داشته‌اند و بهار آن به زمانی برمی‌گردد که حکومت غیرمتمرکز بوده است؛ برای مثال دوره گذار ایلخانی به صفوی یا دورۀ قاجار.
عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، با تأکید بر اینکه معاصریت و هم‌دوره بودن در تاریخ محلی اهمیت بسیار دارد، به موضوع مطالعات شهری پرداخت و گفت: از اوایل قرن نوزدهم تمرکز بر روی شهر پدید آمد و رفته‌رفته معنا پیدا کرد و زوایای مختلفی مثل پژوهش‌های انسانی و محیط طبیعی و تصنعی شهر مورد توجه قرار گرفت.
نورایی ادامه داد: تغییرات از یک شرایط به شرایط دیگر در مطالعات شعری حائز اهمیت است. برای مثال با بررسی نقشه‌های توسعه شهری اصفهان در دهه ۵۰ تغییراتی که در ساختمان فیزیکی شهر و ساخت منازل تصنعی آن به وجود آمده می‌توان دریافت. از منطقه درچه تا آبشار در قدیم جنگل و چشمه بوده و رفته‌رفته این جنگل به مسکن تبدیل‌شده و روستای درچه را نیز به شهر تبدیل کرده است. بنابراین مطالعات شهری می‌تواند شامل نوع تغییرات یک شهر هم باشد.
وی با بیان اینکه کانون‌های جمعیتی نیز در بحث مطالعات شهری قابل‌توجه‌اند، افزود: برای مثال کانون جمعیت در جوی‌آباد خمینی‌شهر بیشتر است و این باعث می‌شود که در بحث نمایندگی شهر نقش مهم‌تری داشته باشد.
این پژوهشگر، دامنه وسیع مطالعات شهری را قادر به ایجاد کارآفرینی فرهنگی دانست و سپس دربارۀ نگرش عرضی چنین توضیح داد: در نگرش طولی محقق تا جایی که اطلاعات وجود داشته باشد به عقب برمی‌گردد تا مستندات تاریخی و شواهد گذشته را تا زمان حال بررسی کند اما در نگرش عرضی یا پهنانگر، یک دوره از زمان معاصر را برش می‌زند و عرضی به آن نگاه می‌کند. در واقع در نگرش عرضی است که می‌توان متخصص یک دوره خاص شد.
نورایی، گفت: در نگاه سنتی مبنای تواریخ محلی بر رقابت شهرها با یکدیگر استوار بوده اما در دوره مدرن مبنای کار استعدادیابی است تا از رهگذر این کشف، استعدادها در مسیر توسعه ملی به کار گرفته شود. برای نمونه محققان تاریخ محلی می‌توانند با پژوهش دریابند که کدام شهر یا روستای ایران کشتی گیران بهتری پرورش می‌دهد تا با تمرکز امکانات لازم در این قسمت، موفق به کسب رتبه‌های بین‌المللی بیشتری شود.
عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، با بیان اینکه نگاه تاریخ محلی نگاهی فرودی است که از کوچه‌پس‌کوچه‌ها وارد می‌شود و محله به محله می‌چرخد، یادآور شد: اصفهان را تنها یک‌بار در طول می‌توان دید اما همین شهر، در عرض‌های مختلفی قابل تعریض است و نگاه از فرود، برای برنامه‌ریزی درست شهری بسیار حیاتی است.
وی در ادامه، به شرح موضوعاتی پرداخت که در حیطه تحقیقات تاریخ محلی کمتر دیده‌شده‌اند و آن‌ها را به‌این‌ترتیب بیان کرد و توضیح کوتاهی دربارۀ هر یک داد، بلکه مورد توجه علاقه‌مندان به این رشته قرار بگیرد:
مطالعات زیست‌محیطی: شامل پوشش گیاهی، غلات، کشاورزی، زلزله، فرسایش زمین و ... . این مطالعات در کشورهای خارجی توسط دانشجویان دکتری و کارشناسی ارشد انجام می‌شود و نتایج حاصل از آن در اختیار وزارتخانه‌ها قرار می‌گیرد. از دوره صفویه و ماقبل زمینه مطالعات زیست‌محیطی در اصفهان وجود داشته اما به‌مرور کمتر به آن پرداخته‌شده است. برای مثال یکی از درخت‌هایی که پیش‌تر مناسب زمین اصفهان بوده و اکنون نایاب است، درخت «گنجونی» است که میوه‌ای شبیه گلابی، سیب و سیبری دارد.
مطالعات اقتصادی: بانک‌ها، دادوستدها، بازار گمرک، انواع مالیات و... می‌تواند در این حوزه مورد مطالعه قرار بگیرد.
بهداشت و درمان: اغلب آمارهای شهری، یک تاریخ زنده هستند بنابراین علاقه‌مندان به تاریخ‌نگاری محلی باید آمار روزانه‌ای که برای تعداد متوفیان کرونا و ... اعلام می‌شود یک گوشه ثبت کنند. من اکنون در حال انجام این کار هستم و معتقدم که بهداشت و طب سنتی و گیاهان دارویی مناطق مختلف، اخلاق پزشکی نسل‌های مختلف، تعداد بیمارستان‌ها و ... همه می‌تواند مورد توجه تاریخ‌نگاران محلی قرار بگیرد.
مسکن: اطلاعات مربوط به مسکن برای شهرداری‌ها مهم است اما آن‌ها روی سطوح آماری خاصی متمرکز می‌شوند و تاریخ‌نگاران محلی علاوه بر این آمارها باید به مسائلی مثل چرایی تفاوت نرخ سپاهان شهر و بهارستان، مسکن ملی و مسکن مهر و ... نیز توجه داشته باشند.
جامعه‌شناسی: بررسی کارتن‌خوابی در محلات، نابرابری اجتماعی، حاشیه‌نشینی، نوع حیات مردم و مسائلی ازاین‌دست که نقش مهمی در تغییرات دارند می‌تواند زیرمجموعه تاریخ‌نگاری محلی با موضوع جامعه‌شناسی قرار بگیرد.
ترافیک شهری: تاکنون مقالات خوبی دربارۀ استحاله سنتی به مدرن نوشته‌شده اما بعضی مکان‌ها مثل چهارباغ در تحقیقات خیلی دیده‌شده‌اند و برخی مناطق دیگر نه. شناخت ترکیب اجتماعی شهر اصفهان منوط به کسب شناخت محلی است و از رهگذر همین تحقیق‌ها می‌توان دریافت که مهاجرت چگونه جمعیت و فرهنگ یک شهر را عوض می‌کند.
نظام اداری: ادارات مختلفی درگیر حیات شهری هستند که باید به آن‌ها وارد شهر و چارت سازمانی و شهری‌شان را بررسی کرد.
ارزش‌های شهری: برای اهمیت این حوزه یک مثال می‌زنم. وجوه فرهنگی شهر خصوصاً در دوره پهلوی اول به دوم، پیوسته در تعارض بین شهری و روستایی بود و بعد از انقلاب کفه به نفع روستا پایین رفت اما به این توجه نشد که شهر و روستا هر یک ارزش‌هایی دارد که باید در جای خود پاس داشته شود. ارزش‌های یک انسان شهری با انسان غیر شهری متفاوت است؛ برای مثال نگاهشان به زن، قومیت، پوشش و ... . در این تحقیقات می‌توان متوجه شد که برخی خانم‌های شهری باید پیکره یکدست فرهنگی داشته باشند، درحالی‌که در شهرهای ما چنین نیست و به همین خاطر احتمال تصادف اجتماعی فراوان است.
معیشت و تغذیه: این بحث به تحقیقات جالب و ماندگاری منتهی می‌شود. برای مثال مشخص می‌کند بلوایی که برای نظام‌وظیفه ایجاد شد، سیاسی نبود، بلکه به معیشت برمی‌گشت. پسرهایی که کار می‌کردند مجبور شدند به سربازی بروند و این مسئله اعتراض خانواده‌ها را برانگیخت. چنین درکی را به‌جز غور در تاریخ محلی از کجا ممکن بود پیدا کنیم؟
مطالعات مؤسسات مدنی: این مطالعات نیز بسیار پرکار و کاربرد است. سمن‌ها و هیئت‌های مذهبی که پیکره سیاست‌گذاری شهرها تحت تأثیر آن‌هاست باید مورد مطالعه قرار بگیرند. حجم مؤسسات مدنی نمایانگر سطح مشارکت اجتماع در حیات اجتماعی است و ما به‌عنوان مورخ محلی باید در دوره‌های مختلف این مسئله را مورد توجه قرار بدهیم.
گستره جغرافیایی: گستره جغرافیایی تأثیر متقابلی در دوره‌های مختلف داشته و پیوسته در حال تحول بوده است. از مطالعات انجام‌شده در این حوزه برمی‌آیند که تحولات جمعیتی اصفهان شرقی غربی بوده و برنامه ریزان تلاش کرده‌اند آن را شمالی جنوبی کنند به این خاطر که در بستر شرقی غربی زمین‌های سبز از بین می‌رفته است. احداث شاهین‌شهر و بهارستان در محور شمالی جنوبی یک آموزه جغرافیایی تاریخی است.
برنامه ریزان جغرافیایی نیز روی مطالعات شهری تأکید دارند اما برای تاریخ‌نگار محلی جغرافیای تاریخی اهمیت دارد که یک تخصص جداگانه است.
آموزش: بحث تحول آموزش و گذار آن از سنتی به مدرن و پدید آمدن مؤسسات خصوصی تدریس نیز یک بحث مهم و قابل‌پیگیری است.
مطالعات فرهنگی: مطالعات فرهنگی از یک سو به جامعه‌شناسی متصل است و شامل تغییرات فرهنگی در آداب‌ورسوم، باورها، اقلیت‌ها و ... می‌شود. مراکز تولید و توزیع فرهنگ نیز در این مبحث مورد اهمیت است.
معماری: وجود خانه‌ها و بناهای تاریخی مختلف در اصفهان به تاریخ‌نگاران محلی کمک می‌کند که روند تحول معماری سنتی، رنگ ساختمان‌ها و ... را در دوره‌های مختلف مورد توجه قرار بدهد.
سفر: در دوره‌های مختلف سیاحان زیادی به اصفهان آمده‌اند و اصفهانی‌های زیادی نیز به خارج سفر کرده‌اند که مقایسه دستاورد فرهنگی این سفرها جالب است. تحقیق بر روی گردشگرانی که به این شهر می‌آیند می‌تواند اطلاعات مهمی را در اختیار برنامه ریزان قرار بدهد.
نورایی در پایان، خاطرنشان کرد که هر یک از این حوزه‌ها شامل زیرشاخه‌های بسیاری می‌شود و چون مطالعات آن بینارشته ای است، هر حوزه روش خاص خود را می‌طلبد اما بهتر است که از روش ترکیبی که شامل مشاهدات میدانی، مصاحبه، مطالعه و ... می‌شود، برای تحقیق دربارۀ آن‌ها استفاده کرد.
عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان از مدیران خواست که بودجه مناسبی برای خرید اسنادی که در خانه مردم پنهان‌شده در نظر بگیرند و این اسناد را آرشیو کنند تا مبنای کار محققان شود.
انتهای پیام
نظرات