در تاریخ انقلاب اسلامی همدان رحلت آیت الله معصومی همدانی نقطه عطفی در مبارزات مردم مسلمان آن سامان شد. همچنین با بازگشایی مدارس در مهرماه سال ۱۳۵۷ فرهنگیان و دانش آموزان فعالیت های خود را در مبارزه با حکومت پهلوی گسترده تر کردند. نقش رهبری انقلاب اسلامی همدان را هم یکی از شاگردان و مریدان حضرت امام یعنی شهید آیت الله سیداسدالله مدنی بر عهده داشت.

با شروع سال تحصیلی در اول مهرماه سال ۱۳۵۷، رژیم شاه با مشکل جدی و جدیدی روبرو شد و آن، ناآرامی های وسیع در مدارس بود. دانش آموزان و فرهنگیان از مخاطبان اصلی پیام های امام خمینی(ره) بودند. آنان با شجاعت و شهامت مثال زدنی، مبارزه های خود را از همان اوایل نهضت شروع کردند، به گونه ای که در سال های ۳-۱۳۵۲ تعداد زیادی از آنها دستگیر، زندانی و تبعید شدند. دانش آموزان نیز در کنار معلمان خود به طور مخفی در کار پخش و توزیع اعلامیه -البته به طور محدود- شرکت داشتند. با آغاز سال تحصیلی جدید و بازگشایی مدارس، حضور دانش آموزان به شکل وسیعی گسترش یافت و در واقع آنان از برپاکنندگان اصلی تظاهرات، مجالس و اعتصابات در جامعه بودند.

پس از واقعه خونین و بزرگ ۱۷ شهریور در میدان ژاله تهران و شهادت بسیاری از مردم که هرگز تعداد واقعی آنان روشن نشد، دولت آشتی ملی شریف امامی رسوا شد و دیگر کسی به ادعاهای پوچ او توجهی نمی کرد، از این رو حرکت های انقلابی با شدت بیشتری ادامه یافت و بر وسعت و حجم آن نیز افزوده شد. دبیران، آموزگاران و دانش آموزان انقلابی در تمامی مدارس حضور داشتند و به فراخور وضع مدرسه، اقداماتی انجام می دادند.

آغاز تظاهرات دانش آموزان در همدان

با شروع کلاس های درس در مدارس همدان، دانش آموزان این شهر نیز به تظاهرات و راهپیمایی علیه رژیم پرداختند، چنانکه بیش از یک هفته از آغاز سالتحصیلی نگذشته بود که در روز دهم مهرماه سال ۱۳۵۷، دانش آموزان دبیرستان های پسرانه رضاشاه کبیر(امام خمینی)، پهلوی و ابن سینا، تظاهرات گسترده ای کردند.

در روز یازدهم مهر نیز دانش آموزان چند دبیرستان پسرانه همدان در ساعت ۱۱ صبح مقابل اداره آموزش و پرورش اجتماع کردند و دامنه تظاهرات خود را از این محل به خیابان های ششم بهمن، میرزاده عشقی، پاستور و خواجه رشیدالدین کشاندند. آنان در مسیر خود، اورژانس بیمارستان  اکباتان و ساختمان حزب رستاخیز را مورد حمله قرار دادند و سپس متفرق شدند.

دانش آموزان در روز سیزدهم مهرماه دوباره جلوی آموزش و پرورش اجتماع کرده، از رفتن به کلاس های درس خودداری کردند. این تظاهرات و تعطیلی کلاس های درس و اجتماع در محوطه مدارس در روزهای بعد نیز از سوی دانش آموزان تکرار شد.

در هفدهم مهر به علت شهادت عده ای از فرهنگیان و مردم کرمانشاه توسط مأموران رژیم در این شهر، فرهنگیان همدان طی اطلاعیه ای اعلام کردند که به منظور همدردی و همبستگی با جامعه فرهنگیان کرمانشاه، به مدت یک هفته دست به اعتصاب زده و از رفتن به کلاس های درس خودداری خواهند کرد. به دنبال آن، حدود ۱۰۰۰ نفر از کارمندان اداری و آموزشی آموزش و پرورش استان همدان به منظور انجام خواسته های خود، در مسیر خیابان های فرهنگ، پذیرایی، بوعلی تا میدان پهلوی با نظم و ترتیب مشغول راهپیمایی شدند. آنان در پایان قطعنامه ۱۶ ماده ای صادر کردند و متفرق شدند. در این قطعنامه فرهنگیان، علاوه بر خواسته های خود، خواستار آزادی زندانیان سیاسی شدند.

توزیع متن سخنرانی امام خمینی در ۲۳ مهرماه سال ۱۳۵۷ در پاریس که درباره منابع غنی ایران و غارت آن توسط استبداد داخلی و استعمار خارجی ایراد شده بود، در شهر همدان موجب جنب و جوش بیشتر تظاهرات مردم و فرهنگیان شد. امام خمینی در این سخنرانی درباره منابع زیرزمینی همدان و اهداف و برنامه های استعمار گفته بود.

در پی اطلاع مردم و فرهنگیان از سخنرانی امام خمینی ۵۰۰۰ نفر از آنان در روز ۲۴ مهرماه در مسجد میرزا داود اجتماع کردند و پس از خروج از مسجد، دست به تظاهرات زدند. آنها با مأموران انتظامی درگیر شدند و یک مأمور آتش نشانی که از آب جوش برای متفرق کردن مردم استفاده می کرد، مجروح شد.

در آن دوران روزی نبود که دانش آموزان و فرهنگیان دست به اعتراض و تظاهرات نزنند. در روز ۲۷ مهر، ۵۰۰۰ نفر از فرهنگیان مناطق همدان، اسدآباد و بهار، به منظور تشکیل جامعه فرهنگیان و تعیین اعضای هیئت مرکزی در سالن آموزشگاه های همدان گرد آمدند. در این اجتماع آقایان ترابی، جمشیدآبادی، ملکیان و یک خانم به نمایندگی از سوی معلمان، درباره خواسته های این گروه که به صورت اعلامیه منتشر شده بود، سخنرانی کردند و نماینده معلمان اسدآباد خواستار تغییر رئیس آموزش و پرورش و کارمندان این اداره و همچنین رئیس دبیرستان سیدجمال الدین اسدآبادی شدند.

این جلسه به علت شعار دادن دانش آموزان و اختلال حاصل شده، به نتیجه نرسید و فرهنگیان تصمیم گرفتند در جلسه بعدی که با دعوت از معلمان و بدون شرکت دانش آموزان برپا می شد، مسائل مطروحه این نشست را دنبال کنند اما در عین حال خواسته های خود را طی اعلامیه ای در ۱۶ مورد عنوان کردند و اعلام داشتند تا زمانی که به خواسته هایشان رسیدگی نشود، به اعتصاب خود ادامه خواهند داد.

فرهنگیان همدان با صدور اعلامیه به طور عملی مرحله جدیدی از مبارزه با رژیم را اعلام کردند و خواستار آزادی زندانیان سیاسی و بازگشت همکاران اخراجی خود از آموزش و پرورش شدند و خود را جزئی از دریای خروشان انقلاب دانستند که همگام و همراه با ملت ایران، علیه رژیم پهلوی متحد و هماهنگ به مبارزه ادامه می دهند.

در ادامه دانش آموزان پس از اینکه جلسه فرهنگیان به هم خورد، در خیابان پاستور، دست به تظاهرات زدند و ضمن سر دادن شعار، شیشه های اداره های گمرک، دامپزشکی و سازمان کارگران را شکستند و وقتی به نزدیک استانداری رسیدند، با دخالت افراد پلیس که ماسک به صورت و نارنجک اشک آور در دست داشتند، متفرق شدند. دانش آموزان سپس از کوچه های فرعی وارد خیابان بوعلی شدند و دوباره به تظاهرات پرداختند که با آمدن مینی بوس های پلیس همه چیز پایان یافت.

تظاهرات دانش آموزان در اعتراض به آتش سوزی در مسجد جامع کرمان

در روز ۳۰ مهرماه سال ۱۳۵۷ دانش آموزن و فرهنگیان همدان در اعتراض به آتش سوزی در مسجد جامع کرمان، شدیدترین تظاهرات علیه رژیم را به راه انداختند، چنانکه دانش آموزان دبیرستان دخترانه آذر هنگام خروج از دبیرستان، علیه رژیم شعار دادند.

روزنامه آیندگان درباره تظاهرات ۳۰ مهرماه نوشت: «همدان دیروز(۳۰ مهرماه) روز پرآشوبی را گذراند و تظاهرات خشونت بار دانش آموزان دبیرستان های این شهر، به سرعت گسترش یافت و با تیراندازی مأموران، به مرگ سه نفر و مجروح شدن بیش از ۲۰ تن انجامید. روز شنبه در پی تظاهراتی که در دبیرستان دخترانه پروین اعتصامی در اعتراض به سوزاندن کتابخانه مسجد جامع کرمان برپا شده بود، برخوردی میان مأموران انتظامی و تظاهرکنندگان درگرفت که به خیابان های شهر کشیده شد.

به دنبال آن دانش آموزان دبیرستان های پسرانه پهلوی و ابن سینا نیز در خیابان خواجه رشیدالدین اجتماع کردند و شعارهایی علیه حکومت دادند. سیل این جمعیت سپس به سوی میدان مرکزی شهر سرازیر شدند و سر راه خود، سینما هما و چند بانک را در خیابان سیروس به آتش کشیدند. در خیابان شورین تعداد زیادی مردم به تظاهرکنندگان پیوستند که به گفته شاهدان عینی، شمار آنها به ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر می رسید.

مردم در این خیابان، نرده های آهنی کنار پیاده رو را کندند. در این هنگام افراد انتظامی که در پشت بام هتل کاخ و بانک ملی موضع گرفته بودند، آتش گشودند و آنها را متفرق کردند. بنابراین تظاهرات پراکنده و حمله به بانک ها تا اوایل شب ادامه داشت. در این درگیری خونین، سه نفر کشته و بیش از ۲۰ نفر مجروح شدند. کشته شدگان، باقر مصفا، نصرت داودی و یک نفر دیگر بودند که بیمارستان اکباتان همدان، جواز دفن آنها را صادر کرده است. همچنین در بیمارستان های بوعلی سه تن، شیر و خورشید یک تن و اکباتان ۱۳ تن تحت عمل جراحی قرار گرفتند که حال برخی آنها وخیم است. از کشته شدگان احتمالی و مجروحانی که بیمارستان ارتش برده شده اند، اطلاعی در دست نیست.»

آنچه موجب شدت بیشتر تظاهرات در این روز شد، شایعه رفتار غیرانسانی و منافی عفتی بود که از سوی یک مأمور شهربانی همدان به نام سرگرد هاشمی با یکی از دختران دانش آموز که در جریان تظاهرات بازداشت شده بود، روی داده بود. بدین ترتیب که یکی از دانش آموزان دختر به نام «م.الف» پس از آزادی از بازداشت به علت رفتار غیرانسانی مأموران، خودکشی کرده بود و مادر این دختر با برافروختن پیراهن او، از دیگر دانش آموزان خواست که در تظاهرات شرکت کنند.

روزنامه آیندگان در ادامه گزارش خود نوشت: «موج اعتصاب و اعتراض و ناآرامی در دبیرستان های همدان به اوج رسید و دانش آموزان کلاس ها را تعطیل کردند و سپس با برپایی تظاهرات به خیابان ها ریختند. در جریان تظاهرات، به اتومبیل ژاله ظفری، خواهر مهندس ظفری نماینده دماوند در مجلس شورای ملی، حمله بردند و شیشه های آن را شکستند. تظاهرکنندگان از جمله دانش آموزان رضاشاه کبیر و پهلوی، در ابتدای بلوار خواجه رشیدالدین با انداختن تیرآهن، راه ورود به بلوار را مسدود کردند و به شعار دادن پرداختند که پلیس دخالت کرد و آنها را به طرف خیابان های عباس آباد، بوعلی و پاستور راند. تظاهرکنندگان در ابتدای میدان آرامگاه بوعلی باعث راه بندان و تصادف چند اتومبیل شدند.

تظاهرات دانش آموزان دبیرستان علوی به حدی بود که مسئولان این آموزشگاه اقدام به تعطیلی دبیرستان کردند و سپس دانش آموزان در حالیکه شعار می دادند، با پای پیاده تا مسجد جامع همدان رفتند. ناآرامی فوق العاده دبیرستان سینا، رئیس این دبیرستان، آقای دانشگر را وادار به استعفا کرد اما با استعفای او موافقت نشد.»

علاوه بر دبیرستان های مذکور، هنرجویان دبیرستان صنعتی سپهبد زاهدی(دیباج) نیز دست به تظاهرات گسترده ای زدند. روزنامه اطلاعات در این باره نوشت: «در جریان تظاهرات وسیعی که در خیابان های همدان برپا شد و منجر به تیراندازی از سوی مأموران انتظامی شد، گروهی مجروح شدند و چند مغازه و بانک به آتش کشیده شد. تظاهرکنندگان که هسته اولیه آنها را هنرجوبان هنرستان صنعتی سپهبد زاهدی تشکیل می دادند، وارد خیابان های میرزاده عشقی، پاستور و خواجه رشید شدند. در خیابان خواجه رشید، تابلوی نیروی دریای خرد شد و موج جمعیت در خیابان های سپهبد زاهدی، امامزاده عبدالله و باباطاهر به حرکت خود ادامه دادند.

در خیابان باباطاهر میان مأموران انتظامی و تظاهرکنندگان که تعدادشان به بیش از ۴۰۰۰ نفر رسیده بود، درگیری رخ داد. گروهی از تظاهرکنندگان با مشاهده مأموران انتظامی از طریق بازار به خیابان اکباتان و سرگذر رفتند و وارد خیابان شاهپور شدند. در این محل نیز افراد پلیس با پرتاب گاز اشک آور و شلیک گلوله، راه تظاهرکنندگان را سد کرده و عابرین و مغازه داران را متفرق کردند. در مسیر خیابان شاهپور و در این تظاهرات، دو فروشگاه شهر و روستا، دو بانک و چند مغازه به آتش کشیده شد و عده ای هدف گلوله قرار گرفتند و مجروح شدند. برخورد مأموران انتظامی با تظاهرکنندگان تا ظهر همچنان ادامه داشت.»

تظاهرات فرهنگیان و مردم همدان در روز ۳۰ مهرماه بی سابقه بود به گونه ای که شهدا و مجروحین زیادی را در پی داشت. در این تظاهرات خونین، در اثر تیراندازی مأموران انتظامی به سوی مردم، چهار تن شهید شدند که عبارت بودند از یک نفت فروش، یک داروفروش، یک خراز و یک کماج فروش. در این درگیری یک پلیس کشته و چهار پلیس دیگر مجروح شدند. در این تظاهرات تا ساعت ۲ بعدازظهر صدای شلیک گلوله از گوشه و کنار شهر به گوش می رسید و عده ای از طلاب مدرسه آخوند، میان تظاهرکنندگان مواد آتش زا توزیع می کردند. تعدادی از تظاهرکنندگان که در پشت بام ها کمین کرده بودند، به سوی مأموران پلیس شیشه های بنزین و آجر پاره پرتاب می کردند. خیابان شورین نیز مرکز تظاهرات خونین بود. بعدازظهر همان روز، مجروحان به بیمارستان های همدان منتقل شدند و مردم برای اهدای خون به منظور نجات جان آنها جلوی بیمارستان صف کشیدند.

ساعت ۱۲:۳۰ روز یکم آبان ماه حدود ۱۰ هزار نفر در میدان پهلوی شهرستان همدان جمع شدند و آقای عباس عالمی پیش نماز مسجد میرزا داود که از روحانیون فعال علیه رژیم به شمار می رفت و پسرش نیز به اتهام فعالیت علیه رژیم در زندان بود، رهبری جمعیت را به عهده گرفت و با بلندگوی دستی برای مردم سخنرانی کرد و اعلام داشت که رهبر ما امام است و میدان پهلوی باید به نام ایشان نامگذاری شود. پس از تشییع جنازه شهدای که جنازه آنان تحویل داده شده بود، در بعدازظهر دوم آبان مجلس یادبودی به همین مناسبت در مسجد جامع همدان برگزار شد.

منبع: کتاب انقلاب اسلامی در همدان، نوشته ابوالفتح مؤمن نویسنده و کارشناس مرکز اسناد همدان

انتهای پیام