نادر عباسی شامگاه دیروز (۹ خردادماه) در جلسه مقدمه‌ای بر تفکر سیستمی اعمال اصلی ذهن که در دانشگاه زنجان برگزار شد، با اشاره به خشک شدن تالاب‌ها، مشکل آب دریاچه ارومیه و در خصوص تفکر سیستمی در مدیریت منابع آب، اظهار کرد: اقدامات و زحمات زیادی طی سالیان اخیر در مهندسی آب صورت گرفته اما اثربخشی اقدامات در حد انتظار نبوده؛ چراکه در این اقدامات توسعه‌ای، تفکر سیستمی حاکم نبوده و مبنای مدیریت تحلیل ناصحیحی از اوضاع بوده است.
وی با ارائه آماری از متوسط بارندگی و تبخیر در جهان و مقایسه آن‌ها از میزان بارش و تبخیر در ایران، افزود: این مطلب واقعیت و حقیقت اقلیمی و تنها راهبرد اصولی و سازگاری با این شرایط است؛ چراکه ما قادر به تغییر شرایط اقلیمی نخواهیم بود.
این محقق، برخی پدیده‌های ناگوار اعم از تولید محصول فراوان و رها کردن محصول بدون برداشت، معدوم کردن محصولات و جوجه یک روزه، ماندن محصولات برداشت شده در کنار جاده‌ها و یا سطح مزرعه را نمونه‌هایی از وجود نداشتن نگرش تفکر سیستمی دانست و اضافه کرد: سیستم کشاورزی به عنوان یک مجموعه کل دیده نشده و بدون تصمیمگیری در مورد تغییرات اجزا و روابط کل سیستم، چنین مشکلاتی پیش آمده است.
وی اجزای مهم سیستم کشاورزی را کشاورزان، بازار مصرف، سطح زیر کشت، آب مصرفی به ازای هر واحد محصول، موقعیت جغرافیایی، جهادکشاورزی، تامین‌کنندگان مواد اولیه و بانک کشاورزی برشمرد و تصریح کرد: هر کشاورزی بی خبر از آنکه جزئی از یک سیستم کل است و با تکیه بر تجربیات و برداشت‌های خود از بازار، شروع به کاشت یک یا چند نوع بذر می‌کند و باعث بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا می‌شود که همین امر سبب شده تعدادی از کشاورزان منتفع و در مجموع علاوه بر سایر کشاورزان، کل اقتصاد جامعه و منابع متضرر شوند.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان زنجان با بیان اینکه سدسازی و تلاش برای استفاده بهینه از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه منجر به خشک شدن بخش زیادی از این دریاچه شده است، ادامه داد: متاسفانه توسعه روش‌های نوین آبیاری منجر به کاهش برداشت از منابع آب نشده است.
عباسی با بیان اینکه فشار دولت به بانک‌ها برای پرداخت وام‌های زودبازده، نه تنها نرخ بیکاری را کاهش نداده، بلکه منجر به افزایش مطالبات معوق بانک‌ها نیز شده است، یادآور شد: با افزایش توسعه صنعت و امکانات رفاهی، بیش از گذشته شاهد بیکاری در عرصه کشاورزی بودیم.
این مسئول خاطرنشان کرد: دانش سیستم‌ها تلاش دارد نشان دهد چطور اتفاقات کوچک و قابل چشم‌پوشی که از حیث زمانی و مکانی مجزا هستند، می‌توانند دلیل تغییرات اساسی در سیستم‌های پیچیده باشند، لذا این باور وجود دارد که بهبود در یک ناحیه از سیستم می‌تواند اثرات معکوس روی حوزه‌های دیگر آن داشته باشد و تفکر سیستمی توصیه می‌کند در سازمان‌ها با ایجاد تعاملات و برقراری جریان اطلاعات، از اثرات جزیره‌ای شدن واحدها جلوگیری کند.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان زنجان عنوان کرد: فکر یکی از اعمال شگفت‌انگیز ذهنی بشر است که می‌تواند با به‌کارگیری آن، شناخت و یا توان تحلیل مسائل را به صورت تجربی و استدلالی پیدا کند.
وی با اشاره به بیانات عالمان دینی و عارفان در خصوص اندیشه و تفکر، گفت: در قرآن کریم واژه ذکر و مشتقات آن ۴۷۹ بار آورده شده است؛ از این رو جایگاه فکر در آیات و روایات حتی بر اساس علم روان‌شناسی نوین تفاوت انسان با حیوان علاوه بر قدرت تفکر و تعقل در قابلیت آگاهی بر خود یا همان خودشناشی نیز است.
عباسی با اشاره به جایگاه فکر در متون ادب فارسی در خصوص تفاوت اندیشیدن، اظهار کرد: اندیشیدن یا تفکر زمانی مطرح می‌شود که انسان با مسئله‌ای مواجه است و خواستار حل آن باشد؛ در این هنگام، در ذهن، تلاشی برای حل مسئله اغاز می‌شود که این تلاش ذهنی را تفکر یا اندیشه کردن می‌نامند.
وی با اشاره به اینکه تفکر و استدلال عبارت‌اند از مربوط کردن چند امور معلوم و دانسته برای کشف یک مجهول ندانسته، اذعان کرد: تفکر نوعی سرمایه‌گذاری اندیشه است.
عباسی با اشاره به تفاوت فکر و تفکر، اظهار کرد: فکر ایده یا اعمال ذهنی است که در یک زمان معینی رخ می‌دهد اما تفکر نمی‌تواند کهنه باشد؛ چراکه اهمیت و اعتبار فکر وابسته به زمان و مکان است.
این مسئول با بیان اینکه انسان نیرویی به نام اراده و اختیار و یک قوه به نام حافظه دارد، تصریح کرد: حافظه مخزنی است که آنچه تاکنون به ادراک بشر رسیده در آن ذخیره شده و به گذشته وابسته است ولی اراده همیشه رو به جلو می‌رود.
عباسی اضافه کرد: انسان بین حافظه و اراده قرار دارد و اندیشه از حافظه مدد می‌گیرد و به اراده فرمان می‌دهد، در واقع همت همان اراده است.
وی در خصوص رابطه و چرخه فکر و عمل، بیان کرد: افکار بر اعمال و رفتار انسان اثر می‌گذارد و تغییر اعمال و رفتار، شرایط را و شرایط جدید نیز افکار را تغییر می‌دهد؛ همچنین شرایط جدید ممکن است افکار را تقویت و یا تضعیف کنند.
عباسی با اشاره به اینکه آیا نباید انسان در برخورد با مسائل بنیادین از خود در خصوص تقسیم‌بندی روش‌های تفکر و اندیشیدن سئوال کند، ابراز کرد: تقسیم‌بندی‌های متعددی برای نوع و نحوه تفکر وجود دارد اما اندیشه برتر تفکری است که از بهترین روش‌ها به حل مسئله برسد.
وی منطق را تنها دانشی دانست که راه درست اندیشیدن را به انسان نشان می‌دهد، افزود: تفکر اگر درست صورت گیرد انسان را به حقیقت می‌رساند و بر علم او می‌افزاید، اصولاً تفکر ابزار خاصی را نیاز دارد که منطق یکی از آن ابزارها است.
عباسی با اشاره به اهمیت درست فکر کردن، تشریح کرد: ۹۰ درصد مردم صاحب فکر و اندیشه موثر نیستند.
وی روزمرگی، دیوارهای حائل، راحت‌طلبی، بی‌دقتی، ضرب‌المثل‌های بی‌مبنا فرهنگ‌سازی نادرست نکته‌های انحرافی را موافع فکری برشمرد.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی زنجان با اشاره به معنی لغوی سیستم، تشریح کرد: سیستم یا سامانه مجموعه‌ای از اجرا است که برای رسیدن به یک هدف مشترک با همدیگر تعامل دارند.
عباسی با تاکید بر لزوم برقراری پنج شرط اصلی سیستم از نظر «راسل ایکاف»، اظهار کرد: سیستم در دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم‌بندی شده و هر یک شامل بخش‌های فرعی و اصلی است.
وی در ادامه با بیان اینکه گیاهان و سیستم‌های زیستی یک مثال برای سیستم‌های طبیعی است، یادآور شد: هر سیستم در محیطی قرار دارد که شامل همه متغیرها است و می‌تواند در وضع سیستم موثر بوده و یا از سیستم تاثیر بپذیرد.
این مسئول ادامه کرد: اگر هر جزء سیستم را به طور جداگانه به گونه‌ای بسازیم که به کاراترین حد ممکن عمل کند، سیستم به عنوان یک کل، به موثرترین حد ممکن عمل نخواهد کرد، بنابراین باید اجزای سیستم را به گونه‌ای طراحی کرد که هماهنگ با هم به طور موثر و کارا عمل کنند.
وی با اشاره به سلسله مراتب در سیستم درباره اصل تضاد، گفت: عملکرد یک سیستم بیشتر به چگونگی تعامل بین اجزای آن بستگی دارد، نه صرفاً عملکرد کلی؛ از این رو مسئله تفکر سیستمی برای ما حائز اهمیت خواهد بود.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان زنجان، تفکر سیستمی را تفکری کل‌نگر و نوعی نگاه کلان به جهان هستی و پدیده‌های آن نسبت داد و گفت: در تفکر سیستمی، صرفاً به اجزا و جزئیات یک سیستم نگاه نمی‌شود، بلکه چگونگی تعامل بین اجزا و نیز برهم کنش اجزا و محیط بررسی می‌شود.
وی ادامه داد: با جزءنگری، منفی‌گری و سرزنش کردن شرایط محیطی تشدید می‌شود و انسان خیال می‌کند چیزی در بیرون از سیستم سبب بروز مشکلات است، در حالی که همه اسباب و علل مسائل در درون سیستم نهفته است.
وی ماهیت تفکر سیستمی را فرآیند شناخت مبتنی بر تحلیل (تجزیه و ترکیب) در جهت دست‌یابی به درک کامل و جامع یک موضوع در محیط پیرامون خویش دانست و تشریح کرد: تجزیه یا تحلیل یک سیستم ویژگی‌های مهم آن را از بین می‌برد؛ بنابراین سیستم، یک کل است که با تحلیل قابل درک نیست و ترکیب نقص فوق را جبران کرده؛ برای تفکر سیستمی، یک موضوع کلیدی است. در واقع، تحلیل و ترکیب، مکمل هم هستند.
عباسی با بیان تفاوت‌های اساسی تجزیه و ترکیب، بیان کرد: در تفکر سیستمی توصیه می‌شود که ترکیب قبل از تحلیل انجام شود؛ در واقع روش تحلیلی و روش سیستمی مکمل هم هستند.
وی با بیان اینکه سیستمی بودن، سیستماتیک بودن نیست، اظهار کرد: سیستم نگاهی جامع و کلی‌نگر دارد، یعنی دیدن آنچه قبلاً دیده نمی‌شد، این در حالی است که واژه سیستماتیک بر نظم تابع از یک سیستم از پیش تعیین شده با چارچوب و قوانین مشخص دلالت دارد.
این محقق با بیان اینکه دوراندیشی یکی از مولفه‌های تفکر سیستمی است، گفت: مشکلات امروزی از راه‌حل‌های دیروز ناشی می‌شود؛ چراکه راه‌حل‌های مقطعی یا بسته، با افق دید شخصی، مسئله را بدتر می‌کند.
عباسی با بیان اینکه مشکل در سیستم آب کشاورزی و نبود آبیاری صحیح در ایران، حاصل نبود سیستم تفکری است، افزود: هر تصمیمی زنجیره‌ای از اتفاقات را رقم می‌زند و ما بدون در نظر گرفتن زنجیره اتفاقات نمی‌توانیم اثرات ناشی از یک تصمیم را تحلیل کنیم.
این مسئول یکی از مهم‌ترین دلایل چرایی وجود تفکر سیستمی را رشد سریع علوم نام برد و اضافه کرد: موانع تفکر سیستمی متعدد بوده و ریشه این موانع و عوامل را باید در نگرش و رفتار انسان‌ها جست‌وجو کرد اما جزئی‌نگری، تمرکز بر روی وقایع، فرافکنی، دام تفکر دوگانه، تفکر قالبی، توجه به علایم به جای علل، تفکر تحلیلی و توجه به کمیت از مهم‌ترین موانع تفکر سیستمی در کشور به شمار می‌رود.
عباسی با بیان اینکه در اغلب موارد در مدیریت سازمانی مشکل را نمی‌شناسیم و اقدام به حل مسئله می‌کنیم، خاطرنشان کرد: تفکر سیستمی کلی‌نگری خلاقانه برای مدیران است؛ از این رو اغلب مدیران طبق تفکر تحلیلی عمل می‌کنند؛ یک مسئله را به چند بخش قابل حل و قابل مدیریت تجزیه کرده، سپس برای هر یک بهترین راه‌حل را پیدا کرده و نتایج را با هم مونتاژ می‌کنند.
انتهای پیام
نظرات