سازه‌های کهن قنوات که اکثراً به نگاه تاریخی و میراثی بدانها توجه شده، یکی از زیستگاه‌های مهم آبزیان نیز هستند که کمتر مورد توجه قرار گرفته است و غفلت از این سرمایه گرانقدر می‌تواند به حذف این زیستگاه‌ها منجر شود.

اکوسیستم قنوات در حالی مورد بهره‌برداری علمی قرار نگرفته که موجودات ساکن آن‌ها می‌توانند به خوبی روابط زندگی انسان با طبیعت، آلودگی آب‌ها و حتی تاریخچه زمین را بیان کنند.

یزد به عنوان مهد قنوات مانند استان‌های شمالی و جنوبی کشور در حاشیه دریا واقع نشده است و هیچ رودخانه دائمی نیز از این استان نمی‌گذرد ولی با این وجود از زیستگاه‌های آبی محدودی برخوردار است که کمتر مورد اهتمام متولیان قرار گرفته است.

نابودی حیات نهفته در دل قنوات

«رضا ندرلو» عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا ضمن تشبیه اکوسیستم‌ قنوات و آب‌های شیرین در بیابان، تصریح می‌کند: این اکوسیستم‌ها به علت شرایط خاص و حاد باید حفظ شوند، البته همه گونه‌ها نمی‌توانند در آنجا زندگی کنند و تعداد گونه های موجود در اکوسیستم قنوات بسیار کم است ولی برای پایداری این اکوسیستم نیز تعداد گونه اندکی با هم از نظر تعداد و عملکرد همکاری می‌کنند.

این عضو هیات علمی دانشگاه با بیان این که شبکه غذایی بسیار کوچکی در قنوات شکل می‌گیرد، می‌گوید: بر این مبنا اگر هر یک از این گونه‌ها آسیب ببینند، منجر به نابودی تمام اکوسیستم می‌شود لذا احتمال از بین رفتن شفافیت آب و تبدیل آن به ماندآب و آب فاسد وجود دارد.

وی با بیان این که خرچنگ‌ها جز محدود گونه‌های اکوسیستم قنوات هستند، عنوان می‌کند: شاید در یک اکوسیستم حشره و جانوری پیدا نشود اما در هر صورت، گونه‌هایی مانند آمفیپودها، ایزوپودها، بعضی از نرم‌تنان کوچک و برخی از ماهی‌ها و خرچنگ‌ها باعث پایداری این اکوسیستم شده‌اند.

وی در خصوص گونه‌های گیاهی موجود در قنوات نیز می‌گوید: گیاهان بزرگ در قنوات وجود ندارند ولی گونه‌هایی مانند فایتوپلانگتون‌ها به عنوان تولیدکنندگان اولیه می‌تواند اغازگر این زنجیره غذایی باشند و باعث ایجاد ماده و انرژی در این اکوسیستم شوند.

وی حذف هر کدام از این موجودات را منجر به آسیب به اکوسیستم و اختلال در پایداری این اکوسیستم کهن می‌داند و می‌گوید: خرچنگ‌ها یکی از گروه‌های اصلی اکوسیستم هستند که به علت اندازه قابل توجه، می‌توانند مشاهده شوند و وجودشان نیز در حفظ پایداری اکوسیستم قنات ضروری است.

وی با بیان این که می‌توان از خرچنگ‌های قنوات برای پیدا کردن الگوهای بایجوگرافی در زمان حال و گذشته استفاده کرد، اظهار می‌کند: بررسی و کشف تاریخچه زمین شناسی و تاریخچه هیدروبیولوژی و پویای آب شناسی را با استفاده از خرچنگ‌ها می‌توان جستجو کرد.

این استاد دانشگاه با اشاره به پناه بردن خرچنگ‌ها به آب‌های شیرین در خشکسالی‌های اخیر، می‌گوید: ما می‌توانیم با مطالعه خرچنگ‌های امروزی به ساختار و دیرینه شناسی قنوات‌ پی ببریم.

ندرلو با بیان این که قنات‌ها جزو سازه‌های آب‌های زیرزمینی به شمار می‌روند، می‌گوید: این آب‌ها که در نهایت به بیرون از سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‎شوند، اکوسیستم‌های یکپارچه‌ای نیستند لذا بسیار خاص و آسیب پذیر هستند.

وی تصریح می‌کند: این اکوسیستم‌ها از نظر میزان ورودی آب محدودیت دارند و در عین حال از نظر اکولوژیکی، اکوسیستم خاصی را ایجاد نمی‌کنند لذا از نظر علم بوم‌شناسی چنین اکوسیستم‌هایی مانند بیابان‌ها هستند و باید پایدار بماند.

حساسیت حشرات قنوات به آلودگی‌های زیست محیطی

یکی از دستاوردهای ارزشمند محققان دنیا کشف مواد سمی خصوصاً کاتیون‌ها و عناصر سنگین در کالبد موجودات زنده به خصوص پرندگان است که هشداری جدی برای تهدید زیست انسان‌ها هستند؛ مسئله‌ای که شاید پیوند آن از ابتدای چرخه محیط زیست نادیده گرفته شده است.

«هادی استوان» عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شیراز و متخصص حشرات آبزیان نیز به خبرنگار ایسنا می‌گوید: حشراتی که در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند نسبت به تغییرات شیمیایی، فیزیکی و آلودگی‌های آب بسیار حساس هستند و کوچکترین آلودگی‌هایی که در آن‌ها اتفاق بیفتد، روی جمعیت این حشرات تاثیر می‌گذارد.

این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: به طور کلی تحقیقات مربوط به نقش حشرات در محیط زیست و نقش حشرات به عنوان شاخص‌های زیستی در تشخیص آلودگی‌های آب و نتایج تحقیقات ادر این باره، گویای اهمیت زیاد حیات این موجودات است به طوری از مهمترین این دستاوردها می‌توان به حساسیت این حشرات نسبت به تغییرات اکسیژن محلول در آب اشاره کرد.

وی ادامه می‌دهد: کوچکترین مواد سمی یا آلودگی‌های زیست محیطی، فاضلاب‌ها و تخلیه سایر آلودگی‌هایی که در آب‌های شیرین اتفاق می‌افتد منجر به حساسیت این گونه‌های زیستی می‌شود.

این پژوهشگر محیط زیست با تاکید بر تشخیص کیفیت آب با استفاده از شناسایی گونه‌های مختلف حشرات آبزی ساکن آب‌های شیرین، می‌گوید: قرار دادن تعداد و نوع گونه در فرمول‌هایی که مرسوم است و با شاخص‌هایی مانند Biotic index می‌تواند، کیفیت آب را نشان دهد.

این استاد دانشگاه با بیان این که این حشرات روابط دیگری از لحاظ زیست محیطی نیز دارند، خاطرنشان می‌کند: هر ماده سمی یا آلوده که وارد بدن حشرات می‌شود، می‌تواند به اکوسیستم خشکی نیز منتقل شود چون مسلماً یک سری ماهیان از این حشرات در آب‌های شیرین تغذیه می‌کنند و سپس این ماهیان توسط پرندگان ماهی خوار شکار می شوند و این پرندگان نیز طعمه سایر حیوانات گوشتخوار شده و همینطور این آلودگی‌ها وارد چرخه زنجیره غذایی می‌شوند.

وی یاداور می‎شود: در حقیقت از نظر مسائل محیط زیستی، بررسی میزان آلودگی در بدن حشرات می‌تواند به ما کمک کند تا از نظر تاریخچه آلوده شدن یک محیط و اکوسیستم آبی و به خصوص آب‌های شیرین، تصویر بسیار واضحی از میزان آلودگی‌های یک محیط داشته باشیم.

استوان با بیان این که تنها یک صدم آب سطح کره زمین شیرین است، به ایسنا می‌گوید: قنات‌ها، چشمه‌ها و رودخانه‌های آب شیرین همه جزو منابع آب‌های شیرین محسوب می‌شوند و نقش بسیار مهمی در اکوسیستم زمین دارند.

وی با بیان این که اکنون جنگ آب در برخی کشورها آغاز شده است، می‌گوید: حدود سه درصد گونه‌های شناخته شده حشرات در همین آب‌های شیرین زندگی می‌کنند که حدود ۴۲ هزار گونه را شامل می‌شوند و اهمیت بسیار زیادی در زمینه محیط زیستی و اکوسیستمی دارند.

چشم‌پوشی یا کشتار گونه‌های منحصربفرد قنوات‌؟

یزد مهد قنوات ایران است و این مسئله به خوبی یادآور وجود تعداد قابل توجهی از این زیستگاه‌هاست ولی امروزه، بسیاری از این زیستگاه‌ها خشک شده و از بین رفته‌اند؛ زیستگاه‌هایی که نه صرفا به علت مسائل طبیعی بلکه به واسطه مداخله بیش از حد انسان در طبیعت از بین رفته‌اند و مدیریت ناکارامد استان در ادوار مختلف، بعضاً به دلایل متعددی در خشکیدن قنوات نقش بسیار قابل توجهی داشته است.

کشت و کارهای پرآبخواه، بهره‌برداری از معادن در مسیر قنوات و بسیاری از عوامل دیگر که ناشی از دخالت بیجا و بی‌حد و اندازه در حیات قنواتی با قدمت بسیار طولانی است، زیستگاه‌های موجودات زیاد و بعضا ناشناخته‌ای را حذف کرده و متاسفانه همچنان بعضاً این مسئله خصوصا از ناحیه صنایع و معادن، زیستگاه‌های باقیمانده قنوات را تهدید می‌کند.

«مهدی زارع خورمیزی» کارشناس و پژوهشگر محیط زیست در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا به عواملی شامل خشکسالی، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حوزه آبریز قنات، آلودگی قنات‌ها از طریق شبکه فاضلاب و دیگر موارد اشاره می‌کند و می‌گوید: در سال‌­های اخیر تاکنون این عوامل قنات‌های استان را تهدید می‌کند لذا با توجه به تهدید روز افزون این زیستگاه‌های آبی، احتمال انقراض بسیاری از گونه‌هایی که تاکنون شناسایی نشده و برای کشور و هم دنیا اهمیت دارند نیز وجود دارد.

وی با تاکید بر این که تاکنون مطالعه‌ای در خصوص فون جانوران آبزی قنوات‌ انجام نشده، از ضرورت مطالعه در این حوزه یاد می‌کند.

این پژوهشگر محیط زیست با بیان این که قنات‌ها یکی از زیستگاه‌های آبی مهم استان یزد هستند، اظهار می‌کند: طی قرن‌ها یک اکوسیستم آبی منحصر به فرد شکل گرفته و گونه‌های مختلفی از آبزیان از جمله کپور ماهیان، خرچنگ‌های آب شیرین، حشرات آبزی، کنه‌های آبزی، دوزیستان، پرندگان و دیگر موجودات را در خود جای داده‌ است.

وی براساس مشاهدات و تحقیقات مقدماتی خود بر گونه‌های مختلفی از حشرات آبزی داخل قنوات، می‌گوید: علاوه بر حشرات، گونه‌ای از خرچنگ آب شیرین با نام علمی Potamon strouhali  Pretzmann, ۱۹۶۲  و یک گونه سیاه ماهی در قنات روستای خورمیز شهرستان مهریز مشاهده و شناسایی شد.

وی با بیان این که ماهی‌ها، خرچنگ‌ها و سایر جانوران آبزی داخل کانال قنات در چرخه غذایی بسیار مهم  هستند، می‌گوید: حضور آن‌ها روی کیفیت آب قنات و به تبع آن در زندگی ما تاثیر به سزایی می‌گذارد، به طور مثال اگر ماهی‌های داخل قنات از بین بروند، جلبک‌ها فرصت رشد پیدا کرده و در حقیقت بو، مزه و طمع آب شیرین قنات تغییر خواهد کرد.

این پژوهشگر از اهمیت آب‌های خروجی از قنات برای حیات وحش استان یاد می‌کند و می‌گوید: بسیاری از آب‌های خروجی قنات مورد استفاده حیات وحش قرار گرفته و از طرفی آب خروجی از کانال قنات، زیستگاه مناسبی برای برخی از جانوارن وحشی از جمله پرندگان و دوزیستان است.

وی با بیان این که استخرهای آبی محل ذخیره آب قنات‌ها هستند، می‌گوید: از معدود ایستگاه‌ها و زیستگاه‌های آبی در استان یزد به شمار می‌روند که پرندگان مهاجر برای استراحت و تجدید قوا در طول مسیر مهاجرت از آن‌ها استفاده می‌کنند و تاکنون حضور ۲۰ گونه پرنده مهاجر در این زیستگاه‌ها به ثبت رسیده است.

زارع خورمیزی خاطرنشان می‌کند: از محل خروجی قنات حسن آباد مهریز یک گونه دوزیست با نام وزغ تشنه (Bufotes sitibundus (Pallas, ۱۷۷۱  نیز مشاهده شده و حائز اهمیت است.

متاسفانه قنوات در ساده انگاری‌ها از بین می‌روند و ظرفیت غنی علمی و پژوهشی آن‌ها که می‌تواند چالش‌ها و ابهامات زیادی را برطرف کند، به فراموشی سپرده شده است به طوری که حتی اهمیت این مسایل از چشم دوست‌داران، صاحب نظران و متخصصان حوزه محیط زیست نیز مغفول مانده است.

انتهای پیام