عباس بهشتیان در کتاب «عصارخانه‌های اصفهان» از وجود ۱۷ عصارخانه در اصفهان خبر داده که متأسفانه از آن همه، تنها دو عصارخانه در سطح شهر باقی مانده است؛ یکی عصارخانۀ شاهی در بازار بزرگ که به همت شهرداری اصفهان خریده و احیا شده و اکنون در قالب موزۀ عصارخانه شاهی به فعالیت خود ادامه می‌دهد و دیگری، عصارخانه شیخ بهایی یا جماله که از عصارخانه شاهی بزرگتر و نفیس‌تر است اما در کوی جماله غریب افتاده و امکان تخریب آن وجود دارد.

محمدمهدی کلانتری، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی و مدرس دانشگاه سوره تهران، دربارۀ عصارخانه شیخ بهایی به ایسنا می‌گوید: تا سال ۱۳۸۹ این عصارخانه فضای بکر دوران صفوی را داشت و تمام ابزار عصاری هم در آن موجود بود اما سال ۱۳۹۳ در پی یک بارندگی سقف تیرخانه فروریخت و آوار آن «شاه تیر» و «تیر کوچک» را شکست و محل جمع شدن روغن‌ها را پر کرد. متأسفانه هنوز که هنوز است این سقف مرمت نشده و  همان سال به مسئولان میراث فرهنگی نیز اطلاع دادم که عصارخانه نیاز به رسیدگی ویژه دارد.

دو سال پیش، رئیس وقت کمیسیون عمران شورای شهر اصفهان نیز در صحن شورا نسبت به وضعیت ناگوار این عصارخانۀ صفوی هشدار داد و گفت: «نباید بگذاریم عصارخانۀ جماله که بزرگ‌تر و بکرتر از عصارخانۀ شاهی در بازار قیصریه است، مانند حمام خسرو آقا تخریب شود و بعد بخواهیم از نو آن را نمونه‌سازی کنیم؛ هرچند مدیریت شهری در این زمینه وظیفه‌ای ندارد اما باید نسبت به حال این بافت تاریخی فکری کند چراکه اگر به آن رسیدگی نکنیم با فاجعه بزرگ تخریبش مواجه می‌شویم.»

بی‌توجهی به وضعیت عصارخانه «شیخ بهایی» اما آن‌قدر ادامه پیدا کرد که محمد آقاجانی، معمار و کارشناس ارشد مرمت به‌تازگی و حین بازدید از محلۀ جماله، متوجه ریزش سقف ورودی آن شد. آقاجانی با اشاره به اهمیت عصارخانه‌ها به ایسنا، می‌گوید: عصارخانه‌ها بناهایی با معماری عملکردی هستند که اوج احداث آن‌ها در اصفهان در زمان صفویه بوده است.

او توضیح می‌دهد: روغن بیش از هفتاد دانه در این مکانِ خاص گرفته می‌شده و برای روشنایی پی‌سوزهای مسجد جامع عتیق اصفهان یا مصرف غذایی و درمانی مردم به کار می‌رفته است.

این معمار با ابراز تأسف از اینکه از بین تمام عصارخانه‌های سطح شهر فقط دو عدد باقیمانده، اظهار می‌کند: هندسه و تزیینات و معماری عصارخانه‌ها خاص خودشان بوده و اکنون با پدید آمدن دستگاه‌های فلزی روغن‌گیری، این معماری کارگاهی قدیمی نادیده گرفته‌شده است.

آقاجانی بر ضرورت حفظ معماری و هنرهای وابسته به صنعت قدیم برای نشان دادن علم و هوش نیاکان ما تأکید می‌کند و سپس با اشاره به عصارخانۀ جماله، می‌گوید: این عصارخانه به لحاظ سلسله مراتب عملکرد و ساختار هندسی بسیار شکیل و زیبا و ارزشمند است. ساختار عصاری اعم از سنگ‌ها و سکوهای آن نیز هنوز موجود است اما به خاطر خشت و گلی بودن بنا آسیب‌های بسیاری به آن واردشده و من به‌تازگی متوجه ریزش یکی از طاق‌های ورودی این بنا شدم.

او با اشاره به اینکه تخمین میزند این اتفاق حدود دو یا سه ماه پیش رخ‌داده باشد، ادامه می‌دهد: متأسفانه در اصفهان‌گردی اخیرم تخریب‌های زیادی دیدم و افسوس خوردم. یکی از طاق‌های بازارچه علی‌قلی آقا هم ریخته و مدل این طاق‌ها به‌گونه‌ای است که اگر یکی از آن‌ها تخریب و به حال خود رها شود، سایر طاق‌ها هم آسیب می‌بیند.

این مرمتگر یادآور می‌شود که سقف‌های فرو نریختۀ عصارخانۀ جماله (یا شیخ بهایی) نیز نیاز به مرمت دارند، اما در قسمت ورودی تقریباً یک‌چهارم طاق ریخته و خطرناک است به‌طوری‌که اولین بارندگی اوضاع این بنای خشت و گلی را به‌مراتب بدتر می‌کند.

آقاجانی می‌افزاید: عصارخانۀ جماله در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده و در جوار حمام شیخ بهایی و خانۀ مرحوم عباس بهشتیان قرار داد. بنای این عصارخانه از عصارخانۀ شاهی که به همت شهرداری اصفهان خریده و احیاشده، نفیس‌تر و فاخرتر است و امیدوارم هر چه سریع‌تر مرمت و احیای این بنا نیز در دستور کار قرار گیرد.

او خاطرنشان می‌کند: با گذری در شهرهای تاریخی می‌توان متوجه علاقۀ مردم آن شهر به حفظ بافت تاریخی‌شان شد. متأسفانه در اصفهان حجم تخریب‌ها بسیار بالاست و این اتفاق نمی‌افتد مگر در سایۀ غفلت مردم و مسئولان.

وضعیت عصارخانۀ جماله را از معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث استان اصفهان نیز جویا شدیم و ناصر طاهری دراین‌باره به ایسنا، گفت: عصارخانۀ جماله یک بنای ثبت ملی شده و ارزشمند است که میراث فرهنگی با وجود سختی‌های فراوان توانسته بخش اعظمی از آن را تحت تملک خود دربیاورد و از وارثان بسیار این عصارخانه بخرد. قسمتی از آن اما هنوز خریداری ‌نشده و در دست یک نفر مانده که به حرمت اینکه سال‌ها مالک این بنا بوده و از آن نگه‌داری کرده، ما همچنان بنا را در اختیارش گذاشته‌ایم و از آن مراقبت می‌کند.

او ادامه داد: مدتی پیش ما در بازدیدهای دوره‌ای متوجه سقف ورودی عصارخانه جماله شدیم که در حد نیاز از آن رفع خطر شد، اما طاق باید مجدداً اجرا شود و ما برای مرمت آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. اکنون چون بارندگی نیست خطری وجود ندارد.

طاهری با تأکید دوباره بر اینکه از نظر مالکیتی بخش اعظم این عصارخانه متعلق به میراث فرهنگی اصفهان است، خاطرنشان کرد: تملک این بنا توسط میراث به‌ قصد حفظ و احیای آن صورت گرفته و زمانی که مرمت شود و مورد بهره‌برداری قرار بگیرد اگر توانسته باشیم سهم مالک را بخریم و بنا را کامل در اختیار بگیریم که هیچ، وگرنه او هم به‌تناسب سهم خود از این عصارخانه بهره می‌برد.

ازآنجاکه میراث فرهنگی اصفهان از سال ۱۳۹۳ تا کنون موفق به مرمت سقف تیرخانۀ این عصارخانه نشده و اکنون بازسازی و مرمت سقف ورودی را هم باید به فهرست بلندبالای نیازهای این بنای ثبت ملی شده بیفزاید و به این دلیل که دستِ همیشه تنگِ این اداره کل، قدرت خریدِ فوریِ اندک سهم مالک را از آن گرفته، شاید بهتر باشد شهرداری اصفهان که خود را نیز میراث‌دارِ شهر می‌نامد، به تذکر دو سال پیش عضو شورای شهر اعتنا و نسبت به خریداری سهم باقیماندۀ عصارخانه شیخ بهایی اقدام کند تا این بنا هر چه سریع‌تر و پیش از شروع فصل پاییز مرمت و در آینده‌ای نزدیک احیا شود.

ما فقط دو عصارخانه در اصفهان داریم و حیف است که یکی از آن‌ها پیش چشم ما و در سایۀ سکوت ما و بی‌توجهی مسئولان وقت خراب شود.

انتهای پیام