ساناز سعیدی مفرد در گفت‌وگو با ایسنا درخصوص نقش پایان نامه‌های دانشگاهی در حل چالش حاشیه نشینی، اظهار کرد: شهرنشینی و تمایل افراد برای حضور در محیط‌های شهری جزو پدیده‌هایی است که در دهه‌های اخیر شاهد آن بوده‌ایم. یکی از مهم‌ترین دلایل این مسئله، رشد صنعتی کشورها و شهرهای مختلف است.

وی افزود: با ورود صنعت به شهرها و ایجاد جذابیت‌های مختلف در شهر برای افراد مانند جذابیت‌های شغلی، کیفیت زندگی و... که ایجاد می‌شد، باعث شد تا در چند دهه اخیر شاهد رشد چشم‌گیر جمعیت شهری نسبت به گذشته باشیم. طبق آمارهای منتشر شده توسط سازمان ملل متحد پیش‌بینی شده است تا سال ۲۰۳۰ جمعیت شهر نشینی در شهرهای جهان به حدود ۷۰% برسد. درحالی که در حدود ۸۰ سال پیش جمعیت روستاها حدودا ۶۰% و جمعیت شهری کمتر بود. رشد و توسعه شهرها و جذابیت‌هایی که برای افراد در محیط‌های شهری ایجاد شد منجر به انجام شدن مهاجرت شد. یکی از پیامدهای صنعتی شدن شهرها و رشد خدمات و جذابیت‌های شهری، پیدایش حاشیه نشینی یا گسترش مناطق پیرامون شهری بود.

این عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد در رابطه با مفهوم حاشیه نشینی، خاطر نشان کرد: حاشیه نشین‌ها افرادی هستند که به واسطه پیدا کردن شغل و زندگی بهتر، از شهرهای کوچک و روستاها به سمت کلان شهرها مهاجرت می‌کنند. از آنجایی که این افراد نمی‌توانند جذب اقتصاد رسمی شهرها شوند، به واسطه خرده فرهنگ‌ها و ویژگی‌هایی مانند سبک زندگی  نمی‌توانند خود را با مناطق شهری انطباق دهند. بعضا به واسطه بی‌بضاعتی و کمبود سرمایه‌های اولیه نمی‌توانند مسکن مناسب خود را در شهر تامین کنند، بنابراین به سمت مناطق حاشیه شهر روی می‌آورند.

سعیدی مفرد با اشاره به اینکه بافت‌های ناکارآمد به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند، ادامه داد: این بافت‌ها شامل، بافت‌های فرسوده، بافت‌های تاریخی و بافت‌های ناکارآمد می‌شوند. بافت‌های تاریخی، آن دسته از بافت‌هایی هستند که دچار مسئله و مشکل شده‌اند اما دارای ارزش تاریخی هستند. این بافت‌ها معمولا هسته‌های اولیه شهرها و مناطق مرکزی را شامل می‌شوند. بافت‌های فرسوده جزو مناطق درون شهری هستند که کارآمدی خود را از دست داده‌اند به این معنی که عمرمفید این بنا سپری شده و در برابر مخاطرات طبیعی آسیب‌پذیر هستند و ایمنی، پایداری و ارزش تاریخی ندارند. دسته سوم که بافت‌های ناکارآمد هستند، شامل حاشیه نشینی و مناطق کم برخوردار می‌شود.

حاشیه نشینی یکی از پنج آسیب اجتماعی در ایران

وی با اشاره به اینکه اصطلاح ناکارآمدی واژه‌ای کلی است، بیان کرد: ناکارآمدی به این معناست که بافت مورد نظر کارایی خود را نسبت به بافت‌های مشابه از دست داده است. این مفهوم برای ما مشخص می‌کند که بافت ناکارآمد صرفا یک مسئله کالبدی، اجتماعی و اقتصادی نیست، بلکه می‌تواند همه این مسائل را تحت‌الشعاع قرار و پوشش دهد. در ایران بحث حاشیه نشینی یکی از پنج آسیب‌ اجتماعی است که برطرف کردن آن‌ها مستلزم نگاه مسئله‌گرا و همه جانبه‌نگر است. طبق آمارهای موجود در دستگاه‌های مربوطه در کشور که در سال ۱۳۹۳ ارائه شده است، بیش از ۱۵ میلیون نفر در حاشیه شهرها و با عنوان حاشیه نشین زندگی می‌کنند.

مشهد رتبه نخست حاشیه نشینی در ایران را دارد

این عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد گفت: این آمار تا کنون و با وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی، قطعا چندین برابر شده است. کلان شهر مشهد متاسفانه رتبه نخست را در ایران در رابطه با گسترش حاشیه نشینی دارد. طبق آمار سه سال گذشته بیش از یک سوم جمعیت مشهد در مناطق حاشیه‌ای زندگی می‌کنند. طبق تحقیقات انجام شده امروزه این آمار نزدیک به نیمی از جمعیت مشهد شده است. در گذشته مهاجرت افراد را از روستاهای اطراف داشتیم. جذابیت‌های دیگر مشهد مانند اولین کلان شهر از لحاظ مرزی با شرق کشور مانند پاکستان و افغانستان، شهری مذهبی و نزدیک بودن به شهرهای کم برخورداری مانند سیستان و بلوچستان، باعث شده که آمار مهاجرت در مشهد به نسبت کلان شهرهای دیگر افزایش پیدا کند و تعمیق و توسعه آن چشم‌گیر باشد.

مناطق حاشیه‌نشین، سرپناهی برای خانواده‌های کم بضاعت

سعیدی مفرد با بیان اینکه «در چند سال گذشته با پدیده‌ای با نام جابه‌جایی جمعیت مواجه بوده‌ایم»، افزود: گروهی از افراد که زمانی در مناطق شهری زندگی می‌کردند، درحال حاضر با وجود تورم و مشکلات و به دلایل مختلفی مانند عدم توانایی پرداخت اجاره و تامین مسکن در مناطق شهری به سمت مناطق حاشیه نشینی روی آورده‌اند. در مناطق حاشیه‌ای مسکن ارزان و خدمات نیز ممکن است با قیمت کمتری ارائه شود، در اینجا دیگر برای افراد کیفیت زندگی اهمیتی ندارد و آن‌ها به دنبال سرپناهی هستند تا خود و خانواده‌شان را در امان نگه دارند. متاسفانه هم بحث مهاجرت و هم بحث جابه‌جایی در کلان شهرهای ایران دیده می‌شود و به عبارتی افراد از متن شهر به حاشیه رانده شده‌اند.

دانشگاه آزاد به دنبال حل مشکلات اجتماعی است

وی با اشاره بر نقش دانشگاه آزاد به عنوان یک دانشگاه مسئله محور در رابطه با حاشیه‌نشینی، گفت: دانشگاه آزاد با تدوین برنامه علمی حاشیه نشینی در نظام پایش آزاد که به معنای پژوهش اثر بخش یکپارچه شبکه‌ای است، به دنبال حل علمی و پاسخگویی به مشکلات جامعه با استفاده از پایان نامه‌ها و رساله‌های دکتری است. در این برنامه علمی در سال ۱۳۹۸، حاشیه نشینی به دانشگاه آزاد واحد مشهد واگذار شد. پرداختن بحث حاشیه نشینی در دانشگاه‌ها موضوع جدیدی نیست و اگر مطالعه‌ای بر سوابق پژوهشی پیرامون بحث حاشیه نشینی و اسکان‌های غیررسمی داشته باشیم، شاهد خواهیم بود که از اوایل دهه ۷۰ تا به امروز در دانشگاه‌ها با محوریت این موضوع پایان‌نامه وجود دارد.

حاشیه‌نشینی صرفا با رسالت دانشگاه حل نمی‌شود

این عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد گفت: بحث حاشیه نشینی یک موضوع تک بعدی نیست و نمی‌توان صرفا با رسالت دانشگاه و جوامع آکادمیک آن را حل کرد. حاشیه‌نشینی مسئله‌ای همه بعدی و همه جانبه است که مستلزم نگاهی جامعه‌نگر و انجام تحقیقی علمی، موثر و مفید است. تشخیص درست مسئله باید از همان مرحله مسئله‌یابی اتفاق بیفتد. متاسفانه در خیلی از موضوعات پایان‌نامه نویسی دانشگاهی، تشخیص مسئله به درستی انجام نمی‌شود. کاری که در طرح پایش دانشگاه انجام می‌شود این است که ما این مسائل و چالش‌ها را از دل زمینه و سازمان‌ها و ارگان‌هایی که متولی این امور و با آن درگیر هستند باید پیدا کنیم.

سعیدی مفرد اظهار کرد: در برنامه علمی حاشیه نشینی که به دانشگاه آزاد مشهد واگذار شده است. در ابتدا مطالعه و آسیب شناسی کرده‌ایم و در ارتباط با موضوعاتی که در چند دهه اخیر در ایران و سایر کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته در گیر هستند. جلسات متعددی نیز با سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با موضوع حاشیه نشینی مانند استانداری، سازمان بازآفرینی حوزه‌های شهری و شهرداری داشته‌ایم. ورود به بحث حاشیه نشینی تجربه اول دانشگاه آزاد مشهد نیست، در سال ۱۳۹۵ موضوع حاشیه نشینی از طرف استانداری خراسان رضوی به این دانشگاه واگذار شد تا این مسئله در استان بررسی و راهکارهای اجرایی لازم معرفی شود.

وی افزود: این گروه در راستای حل مشکل حاشیه نشینی یکسری همایش‌ها، نشست‌ها و جلساتی برگزار کرد. اما متاسفانه به دلیل مسائل مالی و نداشتن بودجه کافی به خروجی موثری نرسید. درحال حاضر ورود به موضوع حاشیه نشینی تجربه دومی است که دانشگاه آزاد مشهد دارد. ما تلاش کردیم تا حوزه‌های کلان دانشی استان مانند علوم مهندسی، علوم جامعه شناسی، علوم مرتبط با بحث سلامت و مشکلات سلامت روان حاشیه نشینان، گروه‌های مختلف روانشناسی و روانپزشکی، حوزه اقتصاد، سیاسی امنیتی، حوزه محیط زیست و مدیریت نهادی را درگیر این موضوع کنیم.

تعارض‌ها و ناامنی مناطق حاشیه نشین، منجر به از بین رفتن نظم اجتماعی می‌شود

این عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه آزاد مشهد بیان کرد: یکی از چالش‌های مهم دخیل در حاشیه نشینی به مشکلات مدیریت نهادی، تعاملی و متمرکز شهری باز می‌گردد. در کلان شهر مشهد حوزه آبریز کشف رود وجود دارد که طی تحقیقات انجام شده مناطق حاشیه شهری در پهنه این حوزه آبریز اتفاق می‌افتاد، که یکی از دلایل خشک شدن کشف رود و کم آبی در سال‌های اخیر است. در مناطق حاشیه نشین معمولا تعارض‌ها و ناامنی‌هایی وجود دارد که منجربه از بین رفتن نظم اجتماعی می‌شود، این مسئله هم جزو مواردی است که در جلسات ما بررسی شدند.

فاصله چشم‌گیری میان دانشگاه و حوزه‌های تصمیم گیرنده کشور وجود دارد

سعیدی مفرد با اشاره به اینکه «شکی بر رسالت دانشگاه برای حل مسائل کشور وجود ندارد»، افزود: آن چیزی که در دانشگاه‌ها مطرح می‌شود همیشه چندین قدم جلوتر از مسائلی است که در دستگاه‌های تصمیم گیرنده مطرح می‌شود. فاصله چشم گیری در میان دانشگاه و حوزه‌های تصمیم گیرنده کشور وجود دارد و خیلی اوقات در دانشگاه‌ها تحقیقاتی انجام می‌شود که نهادها از آن بی‌اطلاع هستند. همچنین خیلی اوقات تحقیقاتی انجام می‌شود که متناسب با ساختارهای مدیریتی کشور ما نیست و در نتیجه نمی‌تواند تاثیر موثری داشته باشد. در طرح پایش ابتدا نیاز کشور و مسئله اصلی را شناسایی می‌کنیم و این نیازها و مشکلات، اولویتی برای انجام شدن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها می‌شوند.

اصلاح پژوهش‌ها در راستای اصلاح چالش‌ها

وی خاطرنشان کرد: در مقطع کارشناسی ارشد، پایان نامه‌ها باید از طریق روش عملیاتی مشکلات را حل کنند و اصطلاحا کاربردی باشند. در مقطع رساله‌های دکتری ما در حیطه دانشی و موضوعات نظری باید مسئله را تبیین کنیم. طرح پایش فرآیندی برد برد است و در آن پایان‌نامه‌ها مسائل و مشکلات اصلی کشور را که در ساختارهای مختلف مبتلا به آن است را شناسایی می‌کند و از طرفی دیگر پایان نامه‌ها به سمت موضوعاتی که مسئله روز کشور هستند هدایت می‌شوند. اگر صفر تا صد طرح پایش بتواند بر اساس ساختار و مبانی که تعیین شده است انجام شود، می‌توانیم بسیار خوب تحقیق‌ها و پژوهش‌ها را به سمت نیازهای کشور هدایت کنیم. در حال حاضر در برنامه علمی، درحال اصلاح پژوهش‌ها در راستای اصلاح چالش‌ها هستیم و امیدواریم تا پایان سال کلیه پژوهش‌ها در برنامه علمی حاشیه نشینی احیا شود و در سامانه پژوهش یار قابل استفاده باشد تا دانشجویان بتوانند از این زمینه‌های پژوهشی موضوعات پایان نامه و رساله‌های خود را انتخاب کنند.

انتهای پیام